Fleiri augnablik frá Ilulissat

Ég kveð Illulissat annað kvöld og held með kvöldflugi til Reykjavíkur, sem lendir kl 3 um nótt að okkar tíma.  Ég mun sakna þessa staðar mikið og hlakkar til að fra hingað aftur ef tækifæri gefst.

Klukkan er að verða eitt að nóttu hér og enn er albjart og þögnin djúp útifyrir. Þessi kyrrð, ljós og hreina loft hefur fyllt mann miklu æðruleysi og þakklætið er mikið fyrir að hafa kynnst þessu litla leyndarmáli á norðurhjara.

Í fyrramálið fer ég aftur út á ísfjörðinn og sigli milli borgarísjakanna, sem eru svo mikilfenglegir og óutreiknanlegir.  Ég hendi hér inn nokkum augnablikum ur þessu ævintýri og segi svo frá þessu öllu í meira samhengi síðar.  Mér finnst það skylda mín að deila þessu með ykkur, þó ekki væri nema til að láta sig dreyma og taka hugann frá þrasinu heima.

 

Ég verð á siglingu um ísfjörðinn á þessu skipi eins og í fyrradag.

Kvöldið er kyrrt og hundarnir hafa fengið sinn sel. Hér er eins og tíminn standi kyrr.

Hér mætast tvennir tímar og tveir menningarheimar. Barnasleðinn bíður vetrar ásamt kunnuglegri skíðasleða.

Elstu húsin eru við höfnina. Þetta pakkhús er frá 1734 og minnir óneitanlega á húsin í neðstakaupstað á hinum íslenska Ísafirði, enda frá svipuðum tíma.

Það er þröng í höfninni og mikill ys og þys. Menn beita um borð í litlu bátunum sínum og leggja og draga lúðufærin á víxl frá morgni og fram á nætur.

Hong Kong kaffi. Hér er talsvert um asíska matarmenningu og nokkuð af asíufólki í veitingageianum. Víða má fá sér takeaway á asíska vísu eða setjast inn í litla resturanta og njóta þessa skemmtilega menningarbræðings. Thailendingarnir falla líka vel inn í menninguna og ekki ósvipaðir í útliiti og Grænlendingar við fyrstu sýn. únurinn er þó talsverður.

Aðallinn og alþýðan. Hér má sjá hefðbundinn torfkofa, eins og fólk bjó í allt undir 1950. Í bakgrunni er gamla prestsetrið, sem er fæðingarstaður Knut Rassmussen heimskautafara. Í dag er þar athyglisvert byggðasafn, sem segir skilmerkilega frá sögu og staðháttum.

Við Júlíus gamli Lysholm á leið út í Breiðubugt að kíkja á ísinn. Hann er lúðufiskari, sem tók sér hlé frá lifibrauðinu til að elta duttlungana í okkur.

Í kaupfélaginu er að sjálfsögðu hægt að fá skotvopn af öllum stærðum og gerðum.  Hér skjóta menn fugl og sel til eigin nota. Hundarnir fá líka sinn skerf af því og þurfa talsvert. Þeir eru helmingi fleiri en íbúarnir, eða 9000.

Jarðaför frá Zíonskirkjunni. Gömlum lúðufiskimanni er ekið til grafar í lúnum líkbíl.

Félagar hans fylgja á eftir í fánum prýddum pallbíl. Allir í hvítum anorökkum, sem er einskonar hatíðarbúningur karla.

"Hvad laver du her?" Forvitnir stákar í sólinni við hótelið. Mamma og pabbi eru inni að vinna.

Karlarnir beita fyrir næstu lögn. Ekkert stress í gangi hér enda dagurinn langur, svo það er allt í lagi að taka smá spjall í farsímann og njóta veðurblíðunnar.

Nægur tími til að hvíla lúin bein og ræða fiskeríið. Hann er ekki að líta á klukkuna þessi í miðjunni, heldur er hann að dusta af sér moskítóflugu, sem nóg er af þarna og vert að hafa í huga fyrir gesti. Hún er þó helst skæð í logni og blíðu.

Þessir yngri una sér þó ekki hvíldar, enda er togari úti í hafnarkjaftinum, sem kaupir af þeim aflann jafn óðum, svo þeir fiska sem róa íórðsins fyllstu merkingu.

Hér róa menn enn á kajak, þótt mest sé það fyrir túristana. Óhugnanlega mjóslegin og völt fley, en margir algerir snillingar á þessu. Nú er málaður strigi hafður í stað selskinna, en grindin er sú sama og um aldir.

Unglingsástin og vináttan blómstar hér í Ilulissat, sem og annarstaðar á geimskipinu jörð. Þessi sátu við sjóin í kvöldgolunni og vildu endilega fá af sér mynd.

Mörg húsanna eru ekki með rennandi vatni, svo brunnar eru um allan bæ til að ná í vatn. Flest húsin eru þó búin með vatnstönkum sem fyllt er á með reglulegu millibili. Það er snúið að búa á svo harðbýlum stað.

Hundarnir gera þó engar frekari kröur, en síðustu árþúsund, en þeir hafa það þó vafalaust betra en oft áður.

Hér rakst ég á gróðurhús, hjá stórhuga frumkvöðli, sem ræktar blóm úr flóru landsins ásamt ávöxtum og grænmeti. Þetta gleður hana Ásthildi mína Cesil vafalaust að sjá.

Úr gönguför til Sermermiut við ísfjörðinn. Þar stóð byggðin fyrst, áður en nýlenduherrarnir settist að og lagðist raunar ekki af fyrr en um 1850.

Ljúkum þessu svo með dæmigerðri bæjarmynd. Litskrúðug smáhúsin standa þétt og veita manni notalega tilfinningu. Þetta er út um glugga á veitingastaðnum Marmarut, sem er mjög metnaðarfullur staður með góðum mat og fræábærri þjónustu.  Ágætt að enda þar eftir að hafa gengið til Sermermiut, og fá sér hressingu.

Í landi ísfólksins

Nú hef ég verið í viku í Ilulissat og er vægast sagt heillaður af þessum stað.  Hér búa 4.500 manns og þetta er þriðji stæsti bær á Grænlandi, en samt er þetta eins og þorp. Marglit smáhúsin prýða hér hæðir og hóla, hundar spangóla og vappa um og hæglátt fólkið sinnir sínum störfum við fiskveiðar og verslun.

Ég kom hér í þoku og slyddu frá Nuuk í gegnum Kangerlusuaq og vissi svei mér ekki hverju ég mátti eiga von á.  Nuuk var mér vonbrigði, svo ég var viðbúinn öllu.  Eftir stuttan göngutúr, sá ég að þessi staður er engu líkur. 

Hér sest sólin ekki til viðar á þessum árstíma. Nú klukkan eitt að nóttu er glaða sólskin, þótt sólin sé lágt. Fólk er enn á ferli svo varla sér mun á degi og nóttu.  Ég bý á Hótel Hvide Falk og fyrir utan blasir Ísfjörðurinn mikli til suðurs og Disco eyja sést handan Disco flóans girt risastórum borgarísjökum, sem losna út úr Ísfirðinum.

Ég gæti sagt ykkur svo margt um þennan heillandi stað, en hef takmarkaðan tíma, þar sem ég fer út á sjó í fyrramálið og það verður langur dagur.  Ég fór í langan göngutút í gær, suður fyrir þorpið, þar sem ég sá ísfjörðinn í allri sinni dýrð. Ég gekk svo austur með ströndininni inn til Sermermiut þar sem byggðin var í upphafi. Þetta er kyrrlát og falleg vík, en við enda hennar blasir ísveggurinn með öllum sínum þungu brestum og dulúð. Orð fá ekki lýst þessu.  Í Sermermiut hafa fundist mannvistarleifar frá steinöld og fram eftir öllu með tveimur hléum.  Hér hafa búið menn í 4.500 ár, ef einhver skyldi efast um hverra land þetta er.  Fyrst var það Saqqaq fólkið eða og næst Dorset fólkið og loks Thule fólkið, sem nú byggir staðinn.

Sermermiut er staður ísfólksins, eins og nafnið bendir til, en byggðin lagðist þar af um 1850. Illulisat byggðist upp í kringum 1730, þegar Danir slógu eign sinni á svæðið og komu á einokun með verslun við Inuitana. Áður höfðu Hollendingar verslað hér og haft birgðastöð. Fyrstu húsin standa enn við höfnina og svipar merkilega til húsanna í neðstakaupstað á öðrum Ísafirði, langt í burtu og þó nokkrum breiddargráðum sunnar. Fæðingarbæ mínum.

Hér hefur byggst upp góð ferðaþjónusta með öllum nútíma þægindum. Stórmarkaðir, góð veitingahús og allt, sem til þarf.  Samt gengur líf fólksins sinn vana gang. Hér lifa menn af lúðuveiðum og rækju, en nú er lúðuvertíð. Hér fara tugir lítilla hraðbáta út allan sólahringinn og leggja fyrir lúðu hér rétt útaf. Svo er brunað í land, landað og beitt um borð. Þeir láta sér lítt um túrista finnast hér, enda er sá bransi einskonar aukaafurð.  Þetta frábæra jafnvægi grunnatvinnulífs og ferðamennsku er hin fullkomna blanda.  Túristarnir eru ekki merkilegri í augum sjóaranna en mýið, sem bítur þá daginn út og inn.

Nú á sumrin er beint flug frá Reykjavík til Ilulissat og hvet ég alla, sem geta að leyfa sér þessa mögnuðu upplifun að dvelja hér um stund.  Verðlagið er ekki ósvipað og heima í mestu, sumt ódýrara en annað eitthvað dýrara, svo hér þarf ekki að gefa hönd og fót fyrir ævintýrið.  Ég hef komið nokkrum sinnum til Grænlands og veit nokk hvað ég syng.  Hér er engin eymd. Enginn epidemískur alkoholismi eins og margtuggin þjóðsagan segir. Raunar má segja að lausaganga alkohólista, sé margfalt meira áberandi heima.  Ég hef séð einn fullan mann á rölti hér, á leið heim af balli. Sæll og glaður og sönglandi fyrir munni sér. Enda má hann vera sæll, búandi á paradís á jörðu. Ekkert vesen ekkert garg og flöskubrot eins og í hinni margrómuðu Reykjavík by night, sem við ættum raunar að skammast okkar ofan í rassgat fyrir.  Illullissat með öllum sínum sjarma, stórbrotnu náttúru, sögu og vingjarnlegu viðmóti, ber höfuð og herðar yfir okkur í einlægni sagt.

Á morgun er þjóðhátíðardagur Grænlands, en ég verð því miður út á sjó mest af deginum og missi því vafalaust af miklu, en ég vona að ég nái í endann á honum. Hér er boðað til vínlausra veisluhalda og skemmtana.  Þetta er stolt fólk með djúpa þjóðerniskennd, enda mega þau það eftir 4.500 ár.  Á sunnudögum flagga allir grænlenska fánanum og fólk fer prúðbúið til kirkjunnar á ströndinni, sem er um 300 ára gömul. Konurnar eru í sínum perlusaumuðu búningum og karlarnir í hvítum anorökkum og selskinnstígvélum.  Ungir sem aldnir gengu prúðbúnir út í daginn frá messu, með bros á vör, enda skein sólin í allan dag og gerir enn á heiðum himni.

Ég ætla að láta mér nægja í bili að raða hér inn nokkrum myndum með skýringum.  Ég skrifa svo ítarlegri ferðasögu, þegar ég kem heim.

Þessa hvolpa hitti ég í slyddu og rokií útjaðri bæjarins. Sleðahundarnir hér eru öðruvísi en þeir á austur Grænlandi. Einhverskonar Huskie kyn, sem er miklu kubbaðra og kraftmeira en þessi mannígu illyrmmi í Kulusuk og Tasilaq.  Hér ganga þeir að mestu lausir nea á nóttinni og hafa náðuga daga í sumarfríinu.

Þessi stelpa var mætt til að sinna þeim og gefa þeim að borða. 

 

Hundarnir voru nánast við hvert hús veiðimannanna. Þeirra hlutverk er minna og minna að sinna veiðum, þar sem hannthlýnun hefur orðið til þess að Dicoflóann leggur ekki á vetrum.  Þess í stað eru afla þeir viðurværis með að draga þéttholda ferðamenn um hæðirnar í kring.

Bærinn er byggður í hæðóttu landslagi, sem nánast er bara ein samfelld klöpp, svo varla verður stungið niður skóflu. Einkennandi eru raflínur, sem liggja ofanjarðar eins og rótarkefi um allan bæinn. Ein slík hér fremst á myndinni.

Fjölmenningin er hér líka í skemmtilegum bræðing við hefðirnar.  Á hótelinu okkar "Hvide Falk" eru Thailenskir kokkar en eldhúsið byggt á franskri hefð að sögn. Í matsalnum ægir saman austurlenskum mublum og skrauti, ísbjarnarskinnum, kajökum og hundasleðum.  Í gær fékk ég þó ísbjarnar carpacchio úr reyktum ísbirni, sem á sér einhverjar aðrar rætur en það sem nefnt er. Hann smakkaðist eins og þurrkað hrefnukjöt, ef það er hægt að líkja honum við eitthvað. 

Hér er Kajakaleigan, þar sem menn geta fengið námskeið í kajakróðri hjá föngulegri Grænlenskri snót. Ísinn aldrei langt undan og hér buldi slyddan á mér, svo myndavélin var orðin svolítið skýjuð.

Ævagömul Zíonskirkjan, sem séra Severin lét byggja. Hún nægir þessum bæ enn.

Kort af bænum, sem sýnir ísfjörðinn neðst til vinstri. Ljósi flekkurinn innaf botninum er freðmýri við Sermimiut, þar sem 4.500 ára mannvistarleyfar hafa fundist.

Minnisvarði um þjóðhetjuna og landkönnuðinn Knut Rassmussen, sem gerði hvað mest til að skilgreina þessa þjóð og studdi sjálfstæði hennar. Hann er fæddur í prestsetrinu í Ilulissat, sem enn stendur og átti grænlenska ömmu.  Bækur hans og vinar hans Peter Frauchen voru vinsælt lesefni á Íslandi í mínu ungdæmi og þótti mörgum þær næstum ólíkindalegar í lýsingum á landi og þjóð. Ég held hinsvegar að hvert orð sé sannleikanum samkvæmt, svo langt sem það nær.

Hundalíf er ekkert hundalíf hér á skammlífu sumri.

Hér eru menn klárir í allar árstíðir.

Gömlu eikarbátarnir þjóna bæði túristum og fiskimönnum. Þessir hafa sitt hvort hlutverkið.

Sá gamli fær sér smók á leið út í ísfjörð. Grænland er mekka reykingamannsins. Hér er reykt á flestum börum, enda virðast allir reykja.  Meira að segja er ég í hótelherbergi, þar sem reykingar eru leyfðar.  Veit ekki hvað rétthugsunarhænsn á fróni segja um það.

Úr einhverju verða samt menn að deyja. Hér í gamla kirkjugarðinum í Sermermiut eru ævagamlar grafir, sem enn er haldið við. Lyngið vex þar villt og menn geta fengið sér ber hér á haustin og notið ávaxta áanna til langrar framtíðar.

Stefnt á Ísfjallið.

   Ég er hér í Nuuk á Grænlandi. Stoppa hér í eina nótt áður en haldið er til Ilulissat með stuttri viðkomu í Kangerlussuaq. 

Ég hef aldrei verið hérna á vesturströnd Grænlands áður og hér er um margt öðruvísi en á austurströndinni, sem ég þekki ágætlega.  Nuuk er höfuðstaður landsins og verslun og þjónusta meira í líkingu við það sem við eigum að venjast heima. Ferskt grænmeti og ávextir á boðstólum og engin vara runnin út á tíma eins og reglan virðist vera í Kulusuk og Tasilaq. 

Þetta er ekki eins sjarmerandi hér og fyrir austan.  Vestræn menning hefur rutt sér til rúms og stórar og ófrýnilegar íbúðablokkir tróna hér um allt og bærinn minnir einna helst á risastórar vinnubúðir. Fólkið er líka ólíkt og flestir eru frekar ljósir á hörundu og blandaðir og unga kynslóðin er hávaxin og og teinrétt að sjá, ólíkt samanreknu vaxtarlagi frumbyggjanna. Fallegt fólk og yfirvegað eins og alltaf, hvernig sem þessari blöndun er annars háttað.

Gamli bærinn niður við sjó er sá hluti, sem hefur mest aðdráttarafl fyrir minn smekk. Liltlu marglitu húsin og látleysið höfðar meira til mín en þessi endalausu „Æsufell“ sem virðist lenska að byggja hér. Kannski er það plássleysi, sem ræður því, en þó er bærinn ansi dreifður um stórt svæði, sem rúma miklu meira.  Þeir ættu allavega að hugleiða þessa byggingastefnu, ef þeir hafa hugsað til aukinar ferðamennsku, eins og greinilegt er. Hér er verið að byggja „Kringlur“ og háhýsi, rétt eins og enn sé 2007 og það ansi kaldranalegar byggingar og ómanneskjulegar, því miður.

Ég bý á fínu hóteli, sem kennt er við Séra Hans Egede, sem var ein fyrstur vestrænna manna til að setjast hér að. Það kemur vel á vondann að ég skuli lenda á hóteli með hans nafni, jafn efins og ég er með trúarbrögðin.

  Það er greinilega lagt mikið upp úr minningu hans hér og gamla kirkjan er honum til heiðurs, auk þess sem stytta af honum trónir þar á hæð skammt frá.   Hann vann sér það þó til mektar að læra fyrstur tungu grænlendinga og færa í letur, sem sennilega hefur hjálpað mikið til við að viðhalda henni. Hér talar fólk þó Dönsku og Grænlensku jöfnum höndum og enskukunnáttan er nokkuð almenn miðað við málleysið á austurströndinni.

Nú er heimsmeistarakeppni í fótbolta, þótt mér gæti ekki verið meira sama.  Þess sér þó greinilega merki hér og menn sitja inni á sportbörum og víðar og glápa með óhljóðum rétt eins og heima. Þeir yngri og sprækari taka þó innblástur af þessu og spila fótbolta í miðnætursólinni á leirkenndum fótboltavelli mitt í öllu grjótklungrinu, sem einkennir svo landslagið hér.

  Að öðru leyti er margt hér, sem mér finnst einkennandi. Kaupfélagið, sem er beint fyrir utan gluggann minn,  er staður mannafunda og markaða og þar prútta menn og selja og spjalla saman.  Hér er þó ekki verið að pranga með Tupilakka eða selskinn, heldur alskyns vestrænt glingur, notuð verkfæri og hóflega notaðar klámspólur á VHS.  Kunnugleg hljóð heyrði ég í dag, sem minntu á Tasilaq, en það var hundgáin. Það eru þó ekki sleðahundar sem góla hér og gelta heldur stuttfættir smáhundar og önnur tildurslegri afbrigði, eins og fólk dragnast með heima. Enga sleðahunda að sjá hér.

Á morgun verður svo flogið á Ilulissat um Kangerlssuaq, eins og ég sagði, en sá bær er sá þriðji stærsti í landinu.  Nafn hans þýðir Ísfjallið og er það fæðingarstaður hins þekkta frumherja og landkönnuðar Knut Rassmussen.  Hann er 200km fyrir norðan heimskautsbaug, ekki langt frá Disco eyju og er þekktastur af ísfirðinum mikla og tignarlegum skriðjökli, sem brýst til sjávar í fjarðarbotninum. Staður sem margoft er sýnt frá í áróðursmyndum um hnatthlýnun. Þar verð ég í viku – 10 daga að undirbúa og mynda ísjaka fyrir auglýsiingaverkefni. Hégóminn einn ræður þessu flandri mínu sem einatt áður.  Ég segi ykkur frekar frá því þegar á hólminn er komið. 

 Ferðin er rétt að byrja.

Hér eru svo fleiri myndir:

 1. Ekki er sleðahundum fyrir að fara í Nuuk.

 2. Mannlífið við kaupfélagið samt við sig.

3.Vöruúrvalið kannski ekki það sem búast má við.

Hvaðan koma Páskarnir?

Upprunalega er Páskahátíðin forn gyðingleg hátíð, eins og flestir vita. Hún er til orðin þegar Móse reyndi að leiða fólk sitt úr ánauð hjá Egyptum og tengist síðustu plágunni af 10, sem Guð  lét yfir Egypta ganga til að þröngva ónenfdum Faraó til að frelsa þessa þræla.  Þessi plága reið baggamuninn og því er hún tilefnið að þessari miklu fagnaðarhátíð þótt ástæðan sé ansi blóðug og myrk.

Margt er undarlegt við þessa sögu, sem finna má í annari Mósebók 11.kafla.  Til dæmis, þá er ekkert sem segir að Faraóinn hafi ekki viljað sleppa þessum þrælum, heldur var það Guð sjálfur sem herti hug hans gegn Gyðingum. Eitthvað sem kallast myndi að höndla báðum megin borðsins.

Að almættið alsjáandi þyrfti að fara í allar þessar krókaleiðir til að frelsa uppáhaldsþjóð sína er einnig ansi ótrúlegt, hvað þá ef tekið er tillit til algæsku hans og þess að hann gat haft áhrif á hugarþel konunga, eins og fram kemur. Tíu skelfilegar plágur sem leiddu af sér dauða og hörmungar fyrir blásaklaust fólk vegna þrjósku eins höfðingja, sem svo á hinn bóginn var forhertur af Guði sjálfum.

Orðið Páskar eða Pesach á hebresku, pascha á latínu, þýðir að sleppa úr, undanskilja, hoppa framhjá eða eitthvað slíkt, samanber enska nafnið Passover.  Hátíðin dregur nafn sitt af því að í síðustu plágunni lagði almættið svo fyrir að hann myndi fara í gegnum Egyptaland á miðnætti og drepa alla frumburði manna og húsdýra í hefndarskyni fyrir að Faraóinn neitaði að verða að frelsisbón Móse. (Hann var raunar búinn að drepa öll húsdýr tvisvar í fyrri plágum.) Þetta þýddi ekki bara kornabörn, kálfa og lömb etc, heldur alla þá sem voru fyrsta afkvæmi foreldra, svo þessi blóðtaka var ekkert smotterí.

Prófið að setja þetta "ljóðræna réttlæti" í samhengi við samtímann. Hugsið ykkur lítil börn í eigin fjölskyldu.  Hverjir eru frumburðir í ættinni?  Ímyndið ykkur harminn. Frumburðir eru annars ekki endilega börn, heldur fyrsta barn foreldra, svo ef það er tekið með í reikninginn má segja að allir foreldrar hafi misst afkvæmi óháð aldri.

Þær leiðbeiningar fylgdu til gyðinga að þeir skyldu fórna lambi og smyrja blóði þess á dyrastafi sína, svo alsjáandinn vissi hvaða húsum hann ætti að sleppa á morðæðisrúntinum. (Hvers vegna engar annarskonar merkingar dugðu fylgir ekki sögunni. Blóð af nýslátruðu ungviði skyldi það vera.)

Þessu virðist Jahve hafa komið í kring til að öðlast óskipta aðdáun Gyðinga og tiltrú áður en  hann sendi þá í 40 ára eyðimerkurgöngu um nokkur hundruð ferkílómetra skika í leit að fyrirheitna landinu, sem hann hafði þó ákveðið þeim. Hring eftir hring sem endaði í gróðurlausu klungri, gersneyddu öllum landgæðum.  Móses entist þó ekki aldur til að stíga fæti á þetta draumaland, sem fasteignamiðlarinn geistlegi skákaði þeim, enda náði hann ekki nema 120 ára aldri.  Hann lagði því upp í röltið áttræður, þá fullhress þræll af öllu að skilja.

Það er fleira undarlegt við þessa sögu en fögnuðurinn yfir fjöldamorðum á börnum og vandalausum fyrir algeran óþarfa og duttlungafulla sýndaráráttu. Gyðingar eiga að hafa verið þrælar Faraós, en samt áttu þeir lömb.  Ekki bara það.  Þeir áttu dyrastafi, sem þýddi að þeir áttu hurð og væntanlega hús. Já hús, sem voru ekki frábrugðnari húsum almennings í landi kúgaranna en svo að það þurfti að merkja þau sérstaklega svo almættið alsjáandi tæki ekki feil þegar það gerði þennan líka göfuga mannamun.

Frá þessum tíma  færðu gyðingar fórnir til þessa "miskunsama" Guðs til að tryggja ímynduð forréttindi sín í kosmísku samhengi.  Fórnin hefur líka það gildi að láta í gegn sér og fórna einhverju saklausu, kæru og verðmætu til yfirbótar fyrir eigin syndir, hversu eigingjarnt sem það nú hljómar. Það var Guði þóknanlegt og hann strikaði glaður yfir syndaregistur þeirra sem slíkt gerðu. Hann fílaði ilminn af brenndu holdi sérstaklega vel að sögn.

Önnur aðferð Gyðinga til yfirbótar, sem sennilega er ennþá eldri, er að kasta syndum sínum á geithafur á táknrænan máta og reka hann síðan út í eyðimörkina þar sem hann dó úr hungri og þorsta.  Blessuð geitin kallaðist syndahafurinn (scapegoat / blóraböggull) og það er hin eiginlega táknmynd Jesú, ef ég skil það rétt. 

Það er þó eitthvað  málum blandið hvernig þetta virkar. Jesús og Guð eru það sama, svo Guð fórnaði sjálfum sér í raun til að bæta fyrir hvað? Eigin glöp? Hversvegna þarf Guð að færa fórnir?  Hann sem er syndlaus og fullkominn?  

Hafi hann verið að gera það óumbeðið að færa son sinn sem fórn til að losa mannfólkið undan synd sinni í eitt skipti fyrir öll, hvers vegna er þá syndin enn? Hvers vegna hreinsunareldur og helvíti? Hverju er verið að fagna? Hvað breyttist? Kannski einhver geti komið með einhverja guðfræðilega loftfimleika til skýringar þessu.

Bókstafstrúuðum klígjar ekkert við þesskonar tengingum og sjá til dæmis göfgina eina í því að Abraham var tilbúinn að skera Ísak litla 12 ára á háls og brenna hann til að ganga í augun á Guði. Hann átti kannski ekki annarra kosta völ fyrir reiðu, refsandi og afbrýðisömu almætti, að þess eigin sögn og aktan. Á sama hátt kætir sonarfórn almættisins syndum hrjáðar trúmanneskjur. Það dugir ekkert minna til að undirstrika velvildina. Þetta toppar náttúrlega allt. 

Þetta eru annars langt frá því að vera verstu sögur þessarar bókar. Kannski væri það mönnum hollt að lesa þetta allt með athygli og spurn, einmitt í því sjónarmiði að láta sér ofbjóða og leggja þetta svo endanlega til hliðar. Sjá hvað virkilega stendur þarna.

Hollt er þetta sennilega með sömu rökum og að rifja upp helförina eða önnur voðaverk mannkynsögunnar í þeirri von að slíkt endurtaki sig ekki. Í þeirri von að við lærum af reynslunni og bætum okkur sem manneskjur. Biblían er að mínu mati að mörgu leyti fremur hvetjandi en letjandi til voðaverka, enda vitnar sagan ljóslega um það.  Þetta hefur allavega ekkert með kærleiksboðskap og mannlega siðbót að gera.

Það er þó huggun harmi gegn að þetta er allt saman skáldskapur, enda hefur aldrei nokkurntíma fundist nokkur staðfesting á því að Ísraelsmenn hafi verið þrælar Egypta, hvað þá að þeir hafi verið til sem þjóð yfirleitt á meintum tíma. Maður veltir þó alvarlega fyrir sér andlegu ástandi þeirra, sem suðu þessi ósköp saman.

Ef við ætlum svo að prísa þetta sem æðstu viðmið í siðgæði okkar og mati á "gæsku" og "mildi" þess sem öllu ræður, þá er er kannski vert að hafa eilitlar áhyggjur af framtíð þeirra sem erfa bláa hnöttinn. Næg eru víst teiknin því til staðfestingar.

Ég ætla mér ekki að segja að trú sé af hinu vonda. Líklega er hún nauðsynleg manninum svo hann akti ekki sem eigin guð eftir geðþótta. Öllum er hollara að lúta einhverju æðra sem gefur aðhald þótt ekki þurfi þetta yfirvald að vera svo yfirþyrmandi að endalaust þurfi að lofa það eða biðja miskunnar út í eitt. Það sýnir varla góðan húsbónda. 

Til allrar hamingju þá er meðalmaðurinn það vel gerður að hann velur það besta úr þessum bókum til að tileinka sér og því má eiginlega segja að hver skrifi sína eigin biblíu eða eigi sína útgáfu af henni.

í mínum huga má eima guðsorðið niður í einn algildan sannleika í þessum ritum, en hann er sá að koma fram við náungann eins og maður vill að hann komi fram við sig. Flóknara þarf það ekki að vera. Það eitt gæti ytt öllum deilum, túlkunum og mistúlkunum, erjum og óeiningu um meint guðsorð.

Alvaldur skaðvaldur gefi ykkur gleðilegan Sleppúr.

Kroppað í Rembrandt.

(Sjálfstætt framhald fyrri færslu)

M.S. Lagarfoss var stéttskiptur heimur fólks sem mér fannst hafa sagt sig úr tengslum við mannlífið í landi.  Þar giltu sérstakar umgengnisvenjur og verkaskipting og skipstjórinn hafði þar allt vald. Hann hafði meira að segja skammbyssu í skúffu sinni, sem honum var frjálst að nota í neyð.  Hér öfluðum við tekna okkar og hér eyddum við þeim.  Við hefðum þess vegna getað verið í geimskipi á braut um jörðu. 

Reglubundin hægð ríkti í þessum veltandi og vaggandi heimi og ofviðri var nánast kærkomin tilbreyting frá lognmollu hversdagsins.  Þessi regla losnaði þó í reipum þegar nær dró landi.  Kokkurinn grét þegar við sigldum Eyrarsundið af því að þá minntist hann barnanna sinna og fyrrverandi konu, sem hann hafði ekki séð í fjölda ára.  Svo fór hann að drekka.  Það drukku raunar allir.  Aðgerðarleysið við að liggja á ytri höfninni við Leníngrad kallaði á það.  Enginn viss hvort eða hvenær við kæmumst að landi.  Duttlungar hafnaryfirvalda réðu því. 

Oft gekk þetta fyllerí alveg úr böndum og menn urðu ruglaðir af langvarandi drykkju.  Doddi félagi minn í vélinni, var kallaður var “deyjari”.  Það var stytting á titlinum “dagmaður í vél”.  Hann var einn af þessum óutreiknanlegu drykkjumönnum, sem missti alla stjórn, þótt hann væri bara um 17 ára.  Deyjaranafnið átti ekki síst við í því samhengi að einatt drakk hann sig dauðann, en áður en að því kom, fékk hann æðisköst. Hann  braut allt og bramlaði og það varð nánast að kefla hann, svo hann yrði ekki sér og öðrum að fjörtjóni.  Stundum sló hann til mín eða tók mig kverkataki.  Inni í honum kraumaði óskapleg reiði, sem ég kunni aldrei nein skil á.  Annars var hann hinn besti drengur, gamansamur og hjálpsamur þegar hann var edrú. 

Leníngrad var borg mikilla andstæðna.  Ríkmannlegar byggingar og breiðstræti vitnuðu um forna frægð.  Fallegar kirkjur með gylltum næputurnum blöstu hvarvetna við, en búið var að negla fyrir alla glugga á þeim.  Guði hafði verið úthýst í þessu landi og aðeins einn átrúnaður leyfður.  Hinn óskiljanlegi kommúnismi.  Mitt í þessum glitrandi heimi göfugrar byggingarlistar og auðlegðar, var fólkið jafn hnípið, óttaslegið og kuldalegt og það var í Múrmansk. Hér ríkti alræði öreiganna.  Eignarrétturinn hafði verið afnuminn og enginn átti né mátti eiga neitt. 

Áin Neva rann seigfljótandi og illa þefjandi milli flúraðra brúarstólpa og gulleitir froðuflákar flutu um hana eins og mygluskán.  Hér hafði einhveratíma verið líf og reisn, en ekki lengur.  Fámennt var á götum úti.  Mest voru það “offiserar” með þessi hjákátlega og stóru kaskeiti á höfði og líktust persónum í fáránleikhúsi Fo.   Ég undraðist oft hver tilgangur þessara manna í síðu borðalögðu ullarfrökkunum væri.  Allir voru þeir með skjalatösku, sem lýsti ábúðarmiklu valdi.   Leyniþjónustan? Herinn? Lögreglan?  Sennilega voru þeir eitthvað af þessu öllu, því hér var þeirri frumskyldu að eignast aldrei neitt, framfylgt með lögreglu og hervaldi.  Á freistingum gæt þín annars...

Eitt sinn sat ég í sporvagni, sem var úr timbri og líklega síðan um aldamót.  Þá settist einn slíkur “offiser” í sætið hinum megin við mig og opnaði skjalatöskuna sína.  Í henni var mjólkurflaska og brauðbiti.  Ekkert annað.  Hann maulaði bitann sinn og saup á mjólkinni með þetta brostna augnaráð tilgangsleysis og vonleysis, sem var svo sammerkt með því fólki, sem varð á vegi manns.

Vetrarhöllin eða Hermitage var ein glæsilegasta höll í heimi.  Hún stóð þarna við Nevubakka og menn bentu stoltir á kúlnagöt við innganginn, sem báru byltingunni vitni.  Verið var að reisa margra mannhæða hátt skilti af Lenín við gafl hennar.   Aðrir voru að skreyta allt með blóðrauðum fánum við torgið, þar sem Pétur mikli trónaði ofar öllu á súlu.  Það var byltingarafmæli í vændum,  Októberbyltingin, "frelsunin."  Mér sýndist þó eftirvæntingin fyrir þessum tímamótum vera fjarri í ásýnd verkamanna, sem unnu þetta verk.  Hér var fólk skuggar.  Einstaklingseðlið hafði verið afnumið með valdi.  Enginn stóð út úr.  Allir voru eins og forðuðust að draga að sér athygli. 

Vetrarhöllin var opin til háðungar auðvaldinu.  Þangað komu Rússar til að fussa og sveia yfir lystisemdum mannlegs hugvits og handverks.  Hér komum við til að sýna þessum sömu gildum lotningu.   Þarna gat að líta útskorna marmarastiga, tignarlegar styttur, gyllt laufskrúð og lamineruð gólf með ótrúlegu mynstri.  Risastór málverk voru á veggjum af fyrrum valdboðum þessa víðfeðma lands í gullslegnum römmum, sem nánast blinduðu augu orðlausra drengja frá bárujárnsmekkunni á norðurhjara. 

Allt, sem ég hafði áður séð féll í skuggann fyrir hinum minnsta grip, sem fyrir augu bar.  Herbergi eftir herbergi, salur við sal af gulli og gersemum.  Eitt herbergi hýsti bara klukkur, sem ekki er hægt að lýsa í orðum.  Annað hafði bara taflborð og taflmenn, sem gerðir voru af slíkum hagleik að ég hef aldrei síðar séð nokkurn samjöfnuð.  Svo voru  meistararnir sjálfir þarna. 

Michaelangelo, Rafael, Rembrant og nánast allir af hinum stóru meisturum viðreisnarinnar og hágnæfunnar prýddu þessa sali.  Manni entist ekki tími til að skoða nema brotabrot af þessari dýrð;  rétt skyggnast inn fyrir anddyrið.   Gamlar “Babúskur” sátu dottandi eða sofandi á stólum og gættu auðæfanna.  Ég gat gengið upp að mynd af gömlum manni eftir Rembrandt og látið fingurna líða eftir pensildráttum meistarans... sem áður var stjórnað af lifandi taugum, eins og Jón Helgason orti í Árnasafni.   Ég var eins og utan líkamans í þessum töfraheimi.  Kroppaði í myndir eftir aldna meistara eins og mig væri að dreyma.  Meitilför Michaelangelos voru sýnileg í ókláraðri styttu af krjúpandi dreng og ég tengdist þessum eldhuga og snillingi í gegnum snertingu við þessi hrjúfu för. 

Þarna opnaðist fyrir mér nýr heimur.  Mér fannst ég skilja tilgang og eðli listarinnar.  Hann lá í handverkinu.  Hvort sem um ljóð, sögu, málverk, tónverk eða höggmynd var að ræða, þá var það handverkið, sem réð því hvernig til tókst að hlutgera stórkostlegar vitranir hugans.  Hugsýnir sem á hinn bóginn virtust eiga sér bústað ofan og utan við manneskjuna.  Leiftur frá alvitundinni.  Þessi tengsl hugar og handar voru nauðsynleg til að koma þessum auð til skila, svo aðrir gætu notið.  Fingur Chopin, slettur Pollocks, hárfínt ljósið hans Rembrands og geistlegur mikilfengleiki mannslíkamans í meitilförum Michaelangelos.  Þetta snerist allt um samband anda og efnis.  Virðingarleysi við þá staðreynd eða hálfkæringur, dæmdi sig sjálft undir meðalmennsku eða sjálfhverfa sýndarmennsku.  List verður ekki til fyrir hjárænulegt káf og blaður, sem snýst fyrst og fremst um persónu sjálfskipaðra listamanna.  List er ögun huga og handar til að þjóna einhverju æðra í fullri auðmýkt.  Það er skoðun sem ég mótaði mér þarna við hvíslandi kyrrðina í sölum Vetrarhallarinnar. 

Mikilfengleiki mannsandans var fjarri þegnum Leníngrad.  Þvert á móti var þessi dýrð tengd kúgun auðvaldsins í hugum þeirra og syndsamleg samkvæmt rétttrúnaði kommúnismans.  Þeir sáu háð en ég mætti alvitundinni sjálfri undir fjögur augu, ef svo má segja.   Lygin var hlutskipti þessarar þjóðar. Ánauð frelsi, fátækt auður, dauði líf . Í litlu ólíkt öðru trúarbragðadogma.

Byltingin var ekki bylting verkamanna.  Hún var uppþot valdgráðugra menntamanna.  Verkamenn voru ekki nema örfá prósent af íbúum þessa lands.  Hitt voru bændur, sem leystir voru frá eignum sínum og látnir þræla fyrir korngeymslur hinna nýju herra, sem síðan dreifðu uppskerunni að geðþótta um hið víðfeðma land - eða ekki -  eftir því hvernig dagsformið var. Sex milljónir bænda urðu hungursneyð að bráð fyrstu ár byltingarinnar.  Byltingarelítan steypt ekki einu sinni keisaranum. Keisarinn hafði sagt af sér vegna uppreisnar í hernum, löngu áður en hinir bitru menntamenn tóku við.  Landið var í sárum og stjórnlaust og þessir tækifærissinnar nýttu sér umkomuleysi bræðra sinna. 

Bolséviki þýðir einfaldlega meirihluti í Dúmunni, Mensévíkar þýddi minnihluti.  Bolsévismi er því ekki stefna eða hugsjón heldur einræði eftir geðþótta þessa meirihluta er stýrði hverju sinni.  Þeir sem settu sig upp á móti þessum meirihluta, voru einfaldlega drepnir eða sendir í fangabúðir og milljónir hugsandi manna voru þurrkaðar þannig út.  Ekki að undra þótt atkvæðagreiðslur væru samhljóða á þeim bæ. 

Málfrelsi og skoðanafrelsi var afnumið. Eignarréttur var afnuminn.  Trúarbrögð voru afnumin og allar eignir kirkjunnar þjóðnýttar.  Mótmæli voru bönnuð.  Ferðalög og búferlaflutningar voru bönnuð nema með leyfi yfirvalda.  Yfirvöld gátu líka heimtað að fólk flytti án fyrirvara á milli héraða og skildi allar sínar nytjar við sig.  Þetta var alræði öreiganna sem lagði samkvæmt orðanna hljóðan,  þá skyldu á þegna sína að vera öreigar.  Mannlegt frumkvæði var drepið niður.  Ef verksmiðjur uppfylltu kvóta sinn voru menn verðlaunaðir með hærri kröfu um framlegð.  Það varð til þess að menn hættu að leggja sig fram.  Mikill þrældómur þýddi meiri þrældóm.

Rússland hrundi innanfrá og menn viðurkenndu loks að kommúnisminn var glapsýn.  Í landinu var fyrir forréttindastétt, sem kallaðist Nómenkladían.  Fólk, sem fékk allt frá ríkinu, sem hugurinn girntist.  Þetta fólk fékk ríkisfyrirtækin á silfurfati í hendur eftir hrunið og landinu var steypt í andstæðar öfgar auðhyggjunnar á einni nóttu.  Það er ekki síðri hörmung og þjáningar þessa góða fólks eru langt frá því á enda runnar.
 

Að tengja þetta verkalýðsbaráttu upp á Íslandi, eins og margir gerðu og gera enn,  eru mér óskiljanleg öfugmæli.   Hér var barátta um jafnari kjör og rétt til að eignast þak yfir höfuðið.  Rétt til að geta borið höfuðið hátt.  Rétt til mennta og heilsu.  Íslendingar voru í sömu sporum og Rússar nú eftir aldalanga kúgun.  Auðurinn, sem fylgdi því að öðlast sjálfstæði og njóta afrakstur fiskveiða okkar, varð til þess að í byrjun sótti auðlegðin á fáar hendur og forréttindastétt myndaðist.  Þetta voru eldhugar, sem í hagnaðarvon og bjartsýni leystu okkur úr fjötrum fátæktar.  Þeir kunnu sér þó ekki magamál eins og manninum er tamt og þurftu aðhald.  Vinstrimenn veittu þetta aðhald hér;  tókst að leiðrétta ójöfnuð og krefjast launa í samræmi við framlegð; sýna fram á að með betri viðkomu alþýðunnar, yrði vöxturinn meiri og að allir gætu hagnast.   Menn sáu loks tilgang með streðinu og var umbunað fyrir.  Í Rússlandi voru verkföll bönnuð og engum leyfðist að heimta meira en hann fékk.  Geðklofinn í þeirri túlkun að um skyldar hugsjónir væri að ræða er augljós. 

Vinstribaráttan er barátta um sanngirni frekar en algeran jöfnuð.  Barátta um að við fáum að njóta ávaxtanna í hlutfalli við uppgang efnahagsins.  Barátta um að geta gengið með reisn og séð sér og sínum farborða.  Að geta tekið sér hvíld og notið lífsins utan brauðstritsins.  Barátta um að geta hlúð að afkvæmum sínum og notið þess og gefið það sem andinn þarfnast.  Barátta um tjáningarfrelsi, sem var grundvöllur þessa alls.

Ekkert af þessu var raunin í veldi kommúnista.  Þeir sem viðurkenna að eitthvað hafi hlutirnir skolast til í Rússlandi,  en halda því samt fram að hugsjónaofstæki kommúnískrar hugmyndafræði eigi rétt á sér,  geta skoðað Kambódíu, sem reyndi að framkvæma þessa þjóðfélagsuppskrift samkvæmt bókinni.  Morðæðið þar gerir Pol Pot samt að kátlegum “wannabe” við hliðina á Lenín og Stalín.

Vinstri jafnaðarstefnu er þörf í dag, stefnu sem byggir á jöfnum rétti manna til afkomu.  Slík stefna getur aldrei stjórnað því hvort menn eru duglegir eða latir eða jafn afkastamiklir eða greindir, jafn hógværir eða gráðugir.  Þar á jöfnuðurinn sér takmörk og er utan seilingar valdboðsins.  Hringamyndun og auðsöfnun fárra einstaklinga í dag, er aðkallandi aðhaldsefni okkar.  Viðvörunarbjöllurnar hringja allstaðar.  Ójöfnuðurinn eykst í réttu hlutfalli við vaxandi hagtölur.  Frumskógarlögmál frjálshyggjunnar ríkir þar sem lögin eru sveigð og beygð í gegndarlausu gróðaæði hinna fáu á kostnað hinna mörgu.   Lögin okkar ná ekki yfir samráðsglæpi og viðskiptasiðleysi.  Fyrirtæki eru einstaklingar með kennitölu og eiga að lúta sömu lögmálum og þegnarnir.  Fyrirtæki taka þó aldrei ábyrgð né verða þau sett í fangelsi.  Hér valsa fulltrúar auðhyggjunnar út og inn um þingið og breyta lögum, afnema verðlagseftirlit, lækka á sig skatta, rýmka viðskiptalög, selja sjálfum sér sameign þjóðarinnar og liða ríkisvaldið kerfisbundið í sundur.  Valdið, sem er okkar eina haldreipi um samtryggingu.  Enginn flokkur hefur lofað að sporna við þessu.  Vinstrimennska í dag er hjákátlegt framapot rómantískra náttúrudýrkenda.

Jafnaðarmennskan hefur verið skrumskæld í pólitískan réttrúnaðarfasisma, sem segir umburðarlyndi og virðingu fyrir öllu vera algilt. Gagnrýni er móðgandi og frelsi til hennar takmarkað. Ritskoðunarandi sovétríkjanna svifur þar yfir vötnum. Samfélagsumræðan er í gíslingu móðgana og heilagrar hneykslunnar. Ef krafan er að hommum, sé sýnd virðing, skal einnig sýna trúarbrögðum, þrýstihópum, skoðunum, stefnum og markmiðum virðingu og umburðarlyndi, sama hversu andfélagsleg umgjörðin er. Þrýstihópar ráða för. Markmið jafnaðar marg klofin í persónulegum kýtingum og tribalisma. 

Umburðarlyndi á sér takmörk og er ekki algilt og ekki er hægt að neyða neinn til þess frekar en að neyða einhvern til að vera glaðann við hvað sem er.  Móðganir á að blása á því tjáningafrelsi er ofar slíku. Móðgunin liggur alltaf í túlkun hins móðgaða og nú er slíkt notað að vopni til að drepa niður orðræðuna eftir hentugleikum. Raunar er móðgun vísasta merkið um að sá sem móðgar, hafi snert við sannleikanum. Kalli maður horaðann mann feitann, þá hlær hann en kalli maður feitan mann feitann, þá móðgast hann. Þannig virkar það.

Það er þrennt ólíkt, hugmyndafræðin, sem samfélag byggir á,  mennirnir sem túlka hana og framkvæma og svo fólkið, sem þarf að lúta henni.  Við sem lútum erum 90% þjóðarinnar.  Það er því ekki spurning um rétt okkar til að sporna gegn kúgun og spillingu, heldur vald okkar til að halda slíku í skefjum.  Það vald ætti að birtast í því, sem upp úr kjörkössunum kemur því hér ríkir lýðræði að nafninu til að minnsta kosti.

Ég hef ætíð reynt að mynda mér skoðanir út frá reynslunni.  Reynsla mín á unglingsárum af siglingum til Sovét sannfærði mig um að jöfnuður er mögulegur upp að vissu marki, sem takmarkast af misjöfnu upplagi og getu einstaklinga.  Jöfnuður þarfnast stöðugs og ákveðins aðhalds, annars eru sumir einstaklingar vísir með að ganga of langt, eins og reynslan sýnir.  Forsjá og ríkisafskipti eru ekki hnjóðsyrði, eins og skilja má af hægrimönnum.  Þau eru grunnur okkar samfélags.  Við erum ríkið.  Forsjáin og afskiptin eiga sér þó einnig takmörk.  Það felst í orðinu jöfnuður.  Agi á sín takmörk og frelsi á sín takmörk, jafnt í uppeldi barna sem í uppeldi þjóðar.  Engin pilla leysir það af hólmi.
 

Ég missti strax sjónar af félögum mínum á Lagarfossi;  fór í Þorskastríð eins og ég segi frá í fyrri færslum hér.  Ég heyrði þó af Dodda vini mínum "Deyjara".  Hann drap mann í ölæði á nýársnótt, nokkrum árum síðar, og var kallaður Doddi "Drepari" í okkar kaldhæðnu kreðsum eftir það.  Hann sat 10 ár í fangelsi en var ekki búinn að njóta frelsis nema í einn eða tvo daga úti þegar hann drap annan mann á fylleríi.  Nú er hann kallaður Doddi "Double" og býr enn á Litlahrauni.

Við erum misjöfn mennirnir og eigum ekki alltaf samleið.  Við erum gráðug af því við óttumst skort.  Við óttumst skort af því að við erum gráðug og höfum tamið okkur að hrifsa til okkar gæðin án tillits við samborgara okkar.  Þess vegna þurfum við að verða ásátt um kerfi, sem veitir okkur aðhald. 

Það kerfi þarf að byggja á jafnvægi mannlífsöfganna.  Hinum gullna meðalvegi.  Það  útheimtir líka stöðuga vinnu.  Endanlegar patentlausnir eru ekki til.  Andstæður eru einu sinni þannig gerðar að þær geta ekki án hvorrar annarrar verið.  Ekki er hægt að útrýma annarri án þess að útrýma hinni.  Slíkt er einfaldlega ekki hægt.  Það sáu Karl Marx, Engels, Lenín, Stalín og Pol Pot ekki fyrir.  Þar skilur á milli raunverulegrar menntunnar og hugmyndafræðilegrar innrætingar.  Eitthvað sem lærist í lífsins skóla, en tæplega í rykfallinni akademíu.

Kráarslagsmál og Kúkabílar.

Hljóð berst langa vegu í kulda. Krystalkennt loftið ber fjarlægar fréttir af fjörbrotum íssins, sem umlykur eyjuna Ammasalik.  Með reglubundnu millibili byrja allir sleðahundar á svæðinu samtímis að spangóla ámátlega, svo undirtekur í ísauðninni og endurómar síðan angurvært í hjarta manns.  Þessi óvægjanldi einangrun á enda veraldar heltekur mann og maður undrast hvað það er sem nærir lífið og veldur því yfirleitt að nokkuð dragi andann í þessu tímalausa Ginnungagapi íss og ördeyðu.

Söngurinn frá kirkjunni berst um loftið á sunnudögum, hjáróma og skrækur en þrunginn djúpri tregablandinni tilfinningu einlægrar trúar og djúprar sorgar.  Minnti þetta töluvert á söng Pólinesíufólks og máski voru einhver óræð tengsl þar á milli. Ég ákvað að skreppa í kirkju.  Í messunni var ekki þurr hvarmur.  Jafnt börn sem gamalmenni grétu af innlifun þegar sunginn var “Hærra minn Guð til þín” á Grænlensku.  Andrúmsloftið var svo einlægt og persónulegt að mér fannst ég vera ómerkilegur aðskotahlutur og boðflenna, svo ég hafði mig burt.

Tasilaq er höfuðstaður austur Grænlands en þó aðeins um 1.700 manna byggð, sem dreifð er holt og bolt um gróðurlaus klungur og kletta Ammasalikeyjar.  Aðeins má finna rennandi vatn á helstu opinberum stöðum.  Brunnar sjá flestum íbúum fyrir vatni.  Börnin bera vatnið upp snarbrattar og ísilagðar brekkurnar í plastbrúsum, brosandi út að eyrum.  Þau þekkja ekki annan veruleika.  Ég tók eftir því hvað þau voru oft illa klædd í þessum kulda, í hólkvíðum stígvélum, gammasíum og nærskyrtum einum fata.  Flest voru þau með hryglukenndan andardrátt, hósta og með horklepruð andlit.  Samt var eins og þau væru lýst upp að innan, píreyg opin og brosmild.  Kvefvírusinn er bara einn af menningaraukunum frá okkur bleikandlitum.  Mörgu fleira úr okkar arfi gæti þetta fólk gjarnan verið án.

Ég var þarna í rúmar tvær vikur á Hótel Ammasalik og hugðist koma í kring leikaraprufum fyrir Ikíngut með aðstoð Kristjáns Friðrikssonar.  Hann er einn af þeim sem þekkir þetta svæði best af okkur og hefur dvalið þarna oft og lengi. Ljósmyndir hans af mannlífinu þarna eru alger listaverk, sem hann hefur m.a. gefið út á bók. Hann var einnig frumkvöðull í því að flytja skólabörn til Íslands í sundkennslu þegar hann sá hve mikið var um að börn drukknuðu þarna. Þarna er ekki nægilegt vatn til að bjóða upp á sundlaug.  Allt rafmagn er fengið úr rafstöðvum og það, sem okkur þykir sjálfsögð lífsgæði er fengið með ærnum tilkostnaði og fyrirhöfn. 

Hótel Ammasalik er lágreistur skáli efst í þorpinu og minnir eina helst á vinnubúðir vegagerðarmanna en þegar inn er komið, þá er þarna nokkuð notalegt og hlýlegt hótelumhverfi.  Maturinn er þó ekki nema í meðallagi og jafnvel síðri en það.  Kjötið gamalt og þránað og önnur matvara að sjálfsögðu löngu kominn yfir fyrningartíma eins og ég hef áður sagt frá. Kokkurinn var drukkinn frá morgni til kvölds og var orðin uppáþrengjandi við gesti, þegar kvölda tók.  Hann veltist svo ofurölvi heim um tíuleytið en var kominn á vaktina klukkan hálf sjö á morgnana. Rétt er að taka fram að hann var danskur.

Barinn á hótelinu var lítill og þröngur og hafður í einskonar afhýsi af ástæðum, sem mér urðu skiljanlegar síðar.  Þar var aðeins seldur grænn Tuborg í litlum flöskum og svo að sjálfsögðu Ákavíti og örfáar aðrar brenndar tegundir.   Barþjónninn var gamall danskur skaphundur og leiðindaskarfur, sem hafði allt á hornum sér og fannst mjög gaman að því að sýna okkur hvernig ætti að tala við Grænlendinga.  Hann kallaði þá sleðahunda, svín og öðru þaðan af  verra og var oftast fyllstur allra.  Gargið í honum og hávaðinn var óþolandi.  Grænlendingarnir létu þetta yfir sig ganga með sinni einkennandi hægð, svo þeir fengju að drekka bjórinn sinn, því ekki leið barsvínið að honum yrði svarað.

Þarna mátti sjá sorglega birtingarmynd alkóhólismans í þessum reykfyllta endaþarmi alheimsins af bar að vera.  Grænlendingar drekka oftast sleitulaust þar til þeir standa ekki lengur eða tapa glórunni algerlega með áflogum og meiðingum.  Þeir eru ekkert sérstaklega mælskir á meðan á drykkju stendur og einbeita sér að “Bayernum” þess meira.  Eitt sinn reyndi ofurölvi kona að gera hosur sínar grænar fyrir mér og spurði hvort hún mætti elska mig.  Þegar ég reyndi að ljúga að henni að ég væri giftur þá hló hún með bakföllum, svo hún datt af barstólnum sínum. Hún var rassblaut að sjá, svo mér datt í hug að hún hafi pissað á sig.  Henni var hent út greyinu og þegar ég tók servíettu til að þurrka af stólnum, þá sá ég hvers kyns bleytan var.  Það var túrblóð.

Stundum rauk allt upp í áflogum fyrirvaralaust og þá náði karlsvínið á barnum í byssu og skaut púðurskotum upp í loftið.  Svo rak hann ófriðarseggina út með öskrum og svifyrðingum. Þá var farið útfyrir og haldið áfram að slást, svo blóðið lagaði úr mönnum.  Framan við barinn var brött og ísilögð brekka, sem lá alveg ofan í bæ.  Ef menn duttu í slagnum, þá súrruðu þeir niður brekkuna og sáust ekki meir.  Ég reyndi stundum að ganga á milli og tókst það, því merkilegt nokk, þá báru menn virðingu fyrir Íslendingum og héldu deilunum innan hópsins. Þetta minnti á stemmninguna á tímum gullgrafaranna í Klondike. 

Alkohólismi er alvarlegt mein meðal Grænlendinga.  Það er ábyrgðarhluti Danskra yfirvalda að leyfa þetta og efast ég stórlega um að slíkt sé réttlætanlegt á forsendum frjáls vals og mannréttinda eins og við gjarnan gerum.  Þetta fólk er líkamlega ekki í stakk búið fyrir þetta eitur og má nefna að rúmlega 80% Grænlendinga eru alkóhólistar að upplagi á meðan hlutfallið hjá okkur er um 15%.  Ég efast um að við myndum leyfa sölu á neinu efni, sem svo stórt hlutfall þjóðarinnar væri ofnæmt fyrir og legði menn jafn örugglaga í valinn og áfengið gerir þarna.

Þegar barnabætur eru greiddar út er engu líkara en allt þorpið fari á fyllerí.  Menn liggja afvelta um hóla og hæðir og uppi á húsþökum eða slangra um við kaupfélagið, sumir með skotvopn um öxl.  Það hvarflaði að mér að ein ástæðan fyrir barnamergðinni væri sú að hafa sem mest fé út úr danskinum. En hvað veit ég svosem?  Ég veit ekki nein úrræði í boði fyrir fólk á þessum glapstigum, þótt sjúkraþjónusta og skólar þarna séu annars til fyrirmyndar.  Þetta hlýtur að vera skelfilegt fyrir blessuð börnin líka að þurfa að lifa við þetta og bara í því tilliti er mér algerlega óskiljanlegt hvað Danskurinn er að hugsa í þessu augljósa grundvallarmáli velferðar á svæðinu.

Á staðnum er skemmtistaður sem kallast Klubbimi eða Klúbburinn.  Hann er í gamalli skemmu, sem leikur öll á reiðiskjálfi við Grænlenskt teknó og kjagandi danslist.  Gólfið dúar upp og niður, svo grænu bayerflöskurnar hoppa ofan af borðum, jafn óðum og þær tæmast og skoppa um fyrir fótum manns.  Þarna sá ég þó aldrei nein illindi og voru þeir, sem ekki voru dauðir brennivínsdauða, glaðlyndir og hlýlegir að vanda.  Til að fara á Klúbbinn tekur maður stundum leigubíl.  Þeir eru einn eða tveir í Tasilaq,  pallbílar, sem fara hringinn og pikka upp fólk.  Svo er keyrt með skrensi og skoppi og sungið í heimskautanóttinni.  Þetta var vissulega gaman.  Bílar eru fáir þarna og nánast eingöngu gamlir Landcrucier pallbílar, sem voru beyglaðir allan hringinn. Þeir eru lítið á ferðinni enda bara notaðir til nauðsynlegustu atvinnuerinda.  Merkilegasti bíllin er kúkabíllinn.  Það er tankbíll með lúgum á tankinum, kúkabrúnn á lit og er hann notaður til að tæma kamrana við húsin.  Þarna keyra þeir á milli húsa og rölta svo með föturnar skvampandi á herðum sér og tæma í bílinn.  Þeim er varla klígjugjarnt þessum jöxlum, sem telja kæst og hleypt selsblóð vera sælgæti.

Annað merkilegt við austur Grænland er að mállýska þeirra er alveg sér á parti.  Ekkert formlegt skrifmál er til fyrir þessa tungu en einskonar hljóðskrift notuð til að skrá hluti. Danskan er kennd í skólum en mér virtist þetta fólk ekki bregða henni fyrir sig nema í neyð. Þó mátti alltaf heyra dönsku tölurnar í Grænlenskunni því aðferð þeirra til að túlka tölur voru með handar og fingramerkjum að mér virtist en ekki samofin málinu.  Sjálfstæði þeirra liggur því enn í tungunni eins og hjá okkur.  Annað merkilegt upplifði ég varðandi þennan frjálsa anda.  Ég fór á smíðaverkstæði til að fá gerða kassa, sem ég þurfti daginn eftir.  Verkstæðisformaðurinn, sem var Dani, sagði mér að það yrði ekkert mál ef ekki yrði þess betra veður daginn eftir.  Ég hváði og þá sagði hann mér að ef skilyrði til veiða væru góð, þá gengu menn bara út án þess að spyrja kóng né prest og færu á veiðar.  Þeir eru svo samtaka í þessu að ekki þýðir að reka neinn.  Ég spurði mig oft þeirrar spurningar hvers vegna Danir væru yfirleitt að reyna að halda uppi sósíaldemókrataísku fyrirkomulagi í þessu samfélagi, sem byggði fyrst og fremst á náttúrulögmálunum.  Máski var það bara ógreiði við þetta góða fólk.

Ég fór nokkrum sinnum í flugtúra með Tómasi þyrluflugmanni, sem einskonar hleðslumaður og flugum við með vörur á nærliggjandi þorp eins og Isortoq, Kummiut, Ikkarteq og Sermiliqaq, sem er eina landfasta þorpið að því að mér skilst. Öll hin eru eyjar.  Þar eltu börnin mann um allt, klipu í andlit manns þegar maður settist og grettu sig framan í mig og hlógu. Tómas sagði mér að gömul trú manna þarna væri sú að bláeygt fólk hlyti að vera blint og þess vegna væru krakkarnir að gretta sig svona til að athuga málið.  Þau voru yndisleg og vinaleg og önguðu eins og grútarstampar þegar þau kúrðu sig að manni með vinarlegum hljóðum.  Mér leið eins og Kólumbusi hlýtur að hafa liðið, þegar hann steig fyrst á land í Ameríku.  Þetta var einhverskonar lítill og óraunverulegur ímyndunarheimur. Skólinn og kirkjan voru í sama húsi, sem var skemma með litlum klukkuturni. Hann var bæði notaður til þess að hringja til messu og inn í skólatíma.  Hin þorpin skoðaði ég minna en Kummiut er eini staðurinn, sem mér virtist vera einhverskonar markviss iðnaður.  Þarna var burðug fiskvinnsla og eru víst gjöful lúðumið þarna í sjó, sem ekki leggur vegna jarðhita.

Vörurnar sem við fluttum voru hégóminn einn og sannur. Sælgæti, kók, útvarpstæki, kartöfluflögur og video.  Allt útrunnið, sem útrunnið gat að sjálfsögðu.  Á heimleið í eitt skiptið flaug Tómas yfir gamla ameríska herstöð, þar sem allt hafði verið skilið eftir. Þúsundir af ryðguðum olíutunnum og ryðguðum skemmum.  Reynt hafði verið að fá Bandaríkjamenn til að greiða fyrir hreinsun á þessu, auk annarra náttúruspjalla þarna á svæðinu en því var mætt með daufum eyrum.  Þarna sá ég menn pjakka sér rás í gegnum ísinn fyrir bátinn sinn, sem hlýtur að hafa verið ægilegur þrældómur miðað við þá vegalengd, sem þeir höfðu farið.  Samt gáfu þeir sér tíma til að veifa glaðlega til okkar.  Lífið gekk sinn vana gang og streðið var bara eðlilegur hluti þess.  Þarna grétu menn ekki fjarveru betra hlutskiptis. Ég heyrð Grænlending aldrei kvarta né biðja um neitt, meðan ég dvaldi þarna og vann.

Þessi dvöl mín að vetrarlagi á Grænlandi mun aldrei renna mér úr minni og hafði hún svo djúpstæð áhrif á mig að ég verð aldrei samur maður eftir.  Ég lærði betur að meta það sem lífið gefur og treysta forsjóninni.  Lærði að ég er ekki drottnari náttúrunnar, né náttúran drottnari minn, heldur erum við eitt og hið sama. “Asjavatsí”, segi ég við vini mína á heimsenda. Ég elska ykkur.
 

Skrúfumaðurinn og Súpermódelin.

Eftir viskíauglýsinguna, sem ég talaði um í fyrri færslu, vorum við nokkra daga í að ferja dót yfir til Ammasalik frá Kulusuk og undirbúa næsta verkefni, sem var... ja...sérstakt. Frægur tískuljósmyndari, Peter Lindbergh kom ásamt súpermódelum og föruneyti til að taka tískuljósmyndir á öðrum borgarísjaka.  Þessi jaki var nokkru minni og landslagið hæðótt og abstrakt eins og hæfði. Sennilega var þetta jaki, sem ekki löngu áður hafði snúið sér.

Ég braggaðist fljótt þarna á heilsusamlegri hreyfingu og fersku lofti og naut óendanlegrar fegurðar þessa lands í botn.  Ekki var fólkið síðra.  Kulusuk er eyja og þorpið afar lítið og vinarlegt.  Húsin eru smá og dreifð um kletta, og klungur.  Þarna er ekki stingandi strá að finna og jarðvegur svo lítill að innfæddir grafa sína nánustu undir grjóthrúgum um holt og hæðir. Eina gröf, sá ég meira að segja við tröppurnar á einu húsinu.  Það glitti í kistufjalir milli steinanna.  Mannabein er víða að sjá og gekk Kristján einu sinni fram á börn, sem hann taldi vera í boltaleik. Þegar betur var að gáð þá var boltinn hauskúpa af manni. 

Þessi nálægð við dauðann er einkennandi þarna.  Þetta er þjóð mikilla harma og örlaga. Veiðimenn farast oft á ísnum og lenti ég einu sinni í leitarflugi með Tómasi flugmanni til að reyna að finna ungan pilt, sem ætlaði að fara gangandi til Ammasalikeyju. Hann hafði verið drukkinn, þegar hann fór af stað. Hann fannst ekki.  Áfengið setur því líka sín skörð í raðir þessa góða og jarðnæra fólks og leið varla sá dagur að maður læsi ekki um harmleiki og morð því tengdu.  Í Kulusuk var þetta þó ekki eins áberandi og víða annars staðar.  Þetta er veiðimannaþjóð, sem enn er ekki blönduð dönsku blóði og menningaráhrifum að ráði, þótt á undanhaldi sé í þeim efnum. Fólkið er hæglátt og brosmilt og á mikið af börnum, sem þau ala upp af alúð við þröngan kost í litlum húsum. Ekki er óalgengt að hjón eigi 6-10 börn, sem rúmast mega í kofa sem er aðeins um 25-30 fermetrar að gólffleti.  Það sló mig strax þessi nægjusemi og rólega fas. Engin yfirborðsmennska var til.  Ef við gáfum þeim eitthvað þá tóku þau við því án þess að þakka fjálglega og fjargviðrast að vestrænum sið. Bros var látið nægja og stundum lyfti það brúnum og sagði :”Íh.”, sem er afar krúttlegt já, sem bræðir öll hjörtu.  Morgundagurinn virtist mér algerlega óþekkt hugtak þarna.  Ef maður reyndi að ræða hann eða spá í veðrið þá horfðu menn í tómlegri undrun og ypptu svo öxlum.  “Maske.” Sögðu sumir. Morgundaginn varðar engan um, enda hefur enginn vald yfir honum á þessum mörkum byggilegs heims.  Þetta er menning, sem uppgötvaðist ekki fyrr en fyrir um 100 árum og náttúrutaugin því ekki slitin enn.

Eitt kvöldið kom veiðimaður með stóran ísbjörn af veiðum. Fólkið beið við verslunina og það hafði frést af komu hans, töluvert á undan.  Þegar hann kom með flikkið í hlað á sleðanum sínum varð mikill fögnuður og konurnar hentu smámyntum upp í loftið og jóðluðu og kyrjuðu ókennilegan söng.  Svo var birninum dröslað að húsi veiðimannsins og var þessu hálfa tonni hnoðað og velt inn á eldhúsgólf þar sem eldri konur tóku að flá með bogamynduðum hnífum, sem líktust litlum tóbaksjárnum. Þetta var gert af þvílíkri natni að hver einasta kjúka var beruð með nákvæmni nútíma skurðlækninga.  Börnin fengu sinn bita og brostu eins og þeim var einum lagið með blóðkleprana út á kinnar.  Við fengum með okkur bita af kjöti upp á hótel, sem var mauksoðinn fyrir okkur, því ísbjarnarkjöt ku innihalda hættulega orma. Þetta bragðaðist einna helst eins og lopavettlingur í kjötkrafti.

Næmni þessa fólks og tengsl við náttúruna var svo ótrúleg að mig skortir orð.  Eitt sinn, þegar ég var í hundasleðaferð þá pikkaði Inúítinn í mig og benti og pataði. Ég sá ekkert í þessu víðerni og skerandi birtu. Það var ekki fyrr en hann stoppaði og benti að ég sá örlítinn svartan díl, langt í burtu. Það var selur.  Það er engin leið að menn sjái svona á fullu við að stjórna hundum og á fleygi ferð.  Hann fann þetta bara á sér maðurinn.  Einhverskonar innbyggður selaradar.

Ef maður fer til austur Grænlands, þá er eins gott að hafa allt með sér, sem maður getur ímyndað sér að maður hafi not fyrir.  Verslunin er afar frumstæð og miðast fyrst og fremst við grunnþarfir. Náttúran sér fyrir mestu.  Þarna svífur líka nýlenduandi hins maðkaða mjöls yfir vötnum.  Ég man ekki eftir að hafa séð neitt þarna, sem ekki var komið langt fram yfir dagsetningu. Sumt var jafnvel orðið 3ja eða 4ra ára gamalt í krambúðinni eins og mjölvara ofl.  Ég undraði mig á þessu.  Jafnvel kaffirjóminn á hótelinu var kominn vel yfrir árið og flaut í einum samhangandi kekk ofan í bollanum. Sumir sögðu þetta vera vegna þess að aðeins er flutt inn vara á sumrin, en mér fannst það ekki skýra þetta.  Heyrði ég að til væru lög, sem leyfðu innflutning á útrunninni vöru og fékk ég það staðfest sjálfur þegar ég sá kartöfluflögur frá Maarud, nýkomnar úr flugi. Þær voru þá þegar komnar 2 mánuði fram yfir fyrningardag.  Ég hugsaði með mér að illt væri að kenna gömlum dönskum hundi að sitja í þessum málum.  Gamla einokunin virðist enn í fullu fjöri þarna.  Í verslununum ægði öllu saman: Pottum, baunadósum, haglabyssum, bjór, nöglum, sykri, skotfærum og snæri.  Í Ammasalik eru meira að segja til haglaskot og riffilskot í bakaríinu og er þeim stillt út við hliðina á heitu vínarbrauði, sem mér fannst skemmtilega glæfralegt.

Eitt sinn vorum ég og Þorkell Harðarson að smíða samanbrjótanleg borð úti á Kulusukflugvelli, sem áttu að flytjast með þyrlunni út á jaka.  Skrúfurnar, sem við vorum með, voru of langar svo ég rölti niður í þorp til að athuga hvort krambúðin ætti betri skrúfur. Eftir að hafa rótað í skiplagslausri vöruhrúgunni fann ég aðeins gamlan pappasaum á milli Barbiebaðkars, veiðihnífa og brjóstsykurs. Ég reyndi því að bera mig undir innanbúðarfólk, sem benti mér á að það væri aðeins einn maður, sem hugsanlega gæti bjargað mér.  Þetta var slökkviliðsstjórinn.  Slökkvistöðin var í litlum kofa niður við sjó.  Ég skrölti þangað og fann skrúfumanninn, þar sem hann var að dytta að slökkvi-hundasleða.  Slökkvibíll staðarins var hundasleði með fornfálegri dælu ofan á. Maðurinn tók mér vel og dreif mig út á snjósleða, sem í raun eru sjaldgæfir þarna.  Ástæðan segja þeir að sé sú að þegar menn lenda í vondum veðrum, þá rati vélsleðarnir ekki heim eins og hundarnir.

Slökkvistjórinn þeysti með mig á sleðanum upp um hæðirnar og að húsinu sínu, sem trónaði á stultum ofan við þorpið. Við gengum inn í býslagið eða anddyrið, þar sem hann dró fram majonesfötu, fulla af alskyns nöglum, skrúfum, gormum og splittum.  Þessu hellti hann á gólfið og bauð mér að finna það sem ég leitaði að.  Og viti menn, ég fann nægilega margar og akkúrat passandi skrúfur í hrúgunni.  Þetta bjargaði alveg deginum fyrir okkur, svo ég vildi borga honum en þar var engu tauti við hann  komið. Bara ánægjan ein.  Ég rölti svo þennan rúma kílómeter aftur til baka og okkur Kela tókst að klára ætlunarverkið áður en hin furðulega myndataka átti að byrja.

Ég hafði aldrei heyrt um þennan “heimsfræga” ljósmyndara né þessi “heimsfrægu” módel.  Fólk virtist hissa á því að ég kom ekki Kirsten Owen, Annie Morton og Erin O’Connor fyrir mig eins og þær hefðu verið húsgangar alheimsins frá upphafi.  Þær voru ekki mikið fyrir manneskjur að sjá, grindhoraðar og tinandi á pinnahælunum, brostið augnaráð og sviplaus andlit. Þær voru meira í ætt við geimverur í þessu stórbrotna umhverfi, með kinnfiskasogna rassa og brjóstalausar eins og unglingspiltar með átröskun.  Ekki var fylgdarliðið árennilegra. Förðunarmeistarinn var "screeming gay" með máluð augu og tiplaði um jakann með rassaköstum og sló allan stúlknahópinn út í kvenlegheitum. Við hinir, þessar heimskautahetjur með sprungnar varir, skeggjaðir og sólbrenndir vorum heldur langleitir yfir þessu öllu. Undarlegast fannst mér úthald þessara melstráa af manneskjum að vera.  Þær stóðu þarna í nælonslæðum einum fata, grafkyrrar og með dreymandi svip svo klukkustundum skipti án þess að kvarta. Kuldinn var mikill og við svo dúðaðir að aðeins sást í augun.  Það er þó merkilegt við kuldann þarna að hann er þægilegri en hér. Enginn vindur og núll raki í loftinu. Engu að síður þurftum við að smyrja spænsku blakmeistarana með ullarfeiti í fyrra verkefninu til að einangra frá þeim kuldann. Samt mjálmuðu þeir og kvörtuðu út í eitt.

Þarna réð hégóminn og yfirborðslistarembingurinn ríkjum.  Það var gaman að sjá leiðsögumanninn hans Kristjáns hann Ulrik Sanimuniaaq fylgjast með þessu.  Hann þessi samanknýtti reynslubolti og veiðimaður, sem var eins og leðurtaska í framan, sat þarna með hundinum sínum með spaklegt glott á vör og pípu í munni.  Það mátti næstum lesa hugsanir hans um hve gildismat hvíta mannsins var nú komið langt frá því sem máli skiptir í henni veröld.  Í þessari ísvíðáttu var auðvelt að játa vanmátt sinn fyrir náttúruöflunum, lúta í auðmýkt valdi þeirra og reyna að lifa með þeim í sátt.  Það kunnu Grænlendingar.

Ég sá síðar þessar ljósmyndir í tildurtímaritinu Vouge.  Þetta var myndþáttur fyrir tískuveldi Donnu Karan og ég er nokkuð viss um að engum datt í hug að þetta var tekið á staðnum, hvað þá á borgarísjaka úti á ballarhafi.  Svo óraunverulegar voru þær og absúrd að það hefði alveg eins verið hægt að mynda þetta með ljósmynd af landslaginu í bakgrunni. 

Eftir þetta var ég um tíma í Tasilaq, sem er bærinn á Ammasalikeyju eða Loðnueyju eins og það þýðir víst.  Þar hafði “menningin” náð traustari fótfestu.  Því segi ég frá síðar og kem meira inn á skuggahliðar þessa framandi samfélags, sem er ekki lengra í burtu en sem svarar flugi á Egilstaði.

Klámhvolpar, Sundbolir og Sverðshjöltu.

Þegar ég var um 8-9 ára hvolpur, fóru hin flóknari rök tilverunnar að síast inn.  Skólakerfið var búið að kenna manni að kvíða morgundeginum og vera ósáttur við árekstra gærdagsins.  Núið var á undanhaldi og þar með andi barnssálarinnar.  Fram að þessu höfðum við vinir mínir lifað í fullkomnum anarkisma og notið þess sem lífið bauð um leið og það birtist.  Líf sem var án stórra væntinga og vonbrigða. 

Ég átti þrennskonar vini.  Einn flokkurinn  var svona eins og hann Skari, sem hugsaði ekki stórt og gladdist við litlu.  Hann gat til dæmis fengið lag á heilann, sem mér fannst heimskulegt og verið uppveðraður yfir því svo dögum skipti. “Úh íh úh ah ah, ding dong,valla, valla bing bang.” gat hann gaulað út í eitt svo aulahrollurinn hríslaðist niður bakið á manni.  Við umbárum þetta þó, því hann átti heima í sama húsi og Oddur lögga og það hafði ýmsa kosti í för með sér fyrir uppátækjasama púka.  Svo átti hann bróður, sem var eins og tröll, stór og þykkur, opinmynntur trukkur, sem gott var að eiga á hliðarlínunni ef  til undanhalds horfði í púkastríðum okkar. Þá birtist hann í miðjum hópi eins og risaeðla með lurk í hendi, og stökkti óvininum á flótta eins og kakkalökkum undan ljósi.  “’Úh íh úh ah ah, ding dong valla, bing bang!” söng Skari og ég horfði á hann í blendingi undrunar og vorkunar. “Þarftu endilega að vera að syngja þetta?”  En Skari horfði bara á mann og var eins og glaður hundur í framan. “Þetta er svo flott.  Finnst þér þetta ekki flott? Þetta er frábært. Úh í úh ah ah...”  Honum var ekki við bjargandi, en maður þurfti stundum að sætta sig við meira en gott þótti til að njóta kostanna.

Svo var það vinur eins og Einar.  Hugir okkar störfuðu nákvæmlega eins og stundum gátum við skilið hvorn annan algerlega án þess að segja nokkurt orð. Búddískt augnaráð og hálfgildings bros eins og á Monu Lísu var nóg.  Við urðum líka ævivinir og enn tölum við saman í þögnum og augnaráðum þegar við hittumst á förnum vegi.  Réttlætiskenndin sauð í brjóstum okkar og við storkuðum öllu, sem okkur þótti bera í sér misrétti. Mætti segja að það hafi orðið okkur fjötur um fót í lífinu framar öðru.  Við reyktum eða þóttumst reykja súkkulaðisígarettur, sem ekki þótti óeðlilegt að selja börnum þá.  Allir strákar, með sjálfstæða hugsun voru með eina slíka í kjaftinum og töluðu út um annað munnvikið eins og hetjur hvíta tjaldsins. Við vorum ærlegir menn og formlegir fóstbræður, ég og Einar og hefðum gengið í dauðann hvenær sem var fyrir hvorn annan.  Eitt sinn bjargaði hann lífi mínu þegar ég datt í gegnum ís og fór undir hann.  Einar hætti ekki fyrr en hann hafði náð mér upp og þá var ég orðinn svo dofin að ég streittist á móti og vildi sofna. Hann er óreglumaður í dag og umgengst annan þjóðfélagshóp, en það veikir ekki þráðinn á milli okkar. Þvert á móti. Virðingin er gagnkvæm og órjúfanleg enn í dag. Hann er drengur með hjarta úr gulli.

Þriðji flokkurinn voru svo strákar eins og Jakob.  Maður vissi aldrei hvað hann hugsaði og kynntist aldrei hans innstu rökum.  Hann var óútreiknanlegur og aldrei hægt að vita hvort hann var með manni eða á móti.  Hann var dularfullur.  Okkur fannst gaman að stríða eldri bróður hans, sem var langur, mjór og slánalegur og minnti á gamlan ljósastaur. “Mummi Kalli langi með tittlinginn í gangi!” hrópuðum við úr tryggri fjarlægð og þá elti hann okkur þindarlaust um allan bæ.  Það virkaði alltaf.  Í hvert einasta skipti í mörg ár og veitti okkur ómælda skemmtun og holla hreyfingu.

Jakob átti leyndardóm heima hjá sér, sem við fengum að kíkja á.  Það var fullur kistill af Tígulgosanum.  Þetta var svona dónablað með svarthvítum myndum af konum í sundbolum, sem horfðu tælandi í augun á okkur.  Við lásum upp úr þessu valda kafla, þar sem talað var um að menn settu “seðlavöndulinn í budduna hennar” eða “ráku sverð sín upp að hjöltum í helgidóm hennar.” Ekkert var sagt berum orðum en við skildum algerlega hvað við var átt og urðum þurrir í munninum. Undarlega kitlandi tilfinning myndaðist í kviðarholinu, ósýnilegu kverkataki var brugðið um háls okkar og sprænillinn varð eins og trjákvistur.  Jakob útskýrði hlutina með undirfurðulegu glotti og við vissum að hér voru forboðnir hlutir á ferð.  Hættulegir hlutir.  Þó tengdum við þetta ekki beint við tilveruna.  Aðrar stelpur voru enn kjánalegar og leiðinlegar en konurnar á sundbolunum voru hlutir, farlæg og ópersónubundin brjóst og rassar og við hefðum sennilega hlaupið af hólmi ef þær hefðu birst þarna.  Allt sem maður hafði svo upp úr þessu var sársaukafullur hlandsprengur. 

Jakob sagði að þetta væri kallað að ríða og sýndi það með að stinga vísifingri annarrar handar í holu á milli vísifingurs og þumals á hinni.  Hann gekk þó of langt í eitt sinn, þegar hann sagði að mamma mín og pabbi hefðu gert það þrisvar. (Ég átti jú tvö systkini). Ég varð svartillur og gaf honum á kjaftinn. Þvílíkt ógeð!  Náttúran er nefnilega þeim undrum gædd að engin leið er að gera sér slíkt í hugarlund, hvorki hvað varðar foreldra né systkini.  Það voru bara einhverjir töffarar og píur, sem gerðu slíkt.  Eins er það með foreldra gagnvart börnum. Það setur að þeim hroll að hugsa um þau í þessu samhengi og það tabú varir nánast alla æfi.  Merkileg staðreynd, en svona setur náttúran okkur varnagla til að spilla ekki stofninum.

Forvitnin óx með hverri heimsókn til Kobba. Í Popular Mechanics voru auglýst röntgen gleraugu, sem áttu að gera manni kleyft að sjá í gegnum föt.  Þetta undur vísindanna átti hug okkar allan á tímabili. Við sendum pöntun og pening til Ameríku til að eignast ein slík.  Við  vélrituðum meira að segja mjög fullorðinslegt bréf með, sem hófst á orðunum: “Dear sirs.”  En íslenska krónan hefur sennilega ekki verið tekin gild, svo okkur varð ekki af  óskum okkar.

Áhugi okkar á stelpum vaknaði svo upp úr þessu og við gátum legið heilu vetrarkvöldin undir vegg sundhallarinnar og gónt upp undir opna glugga, sem endurspegluðu himnaríki holdlegrar fegurðarúr kvennaklefanum.  Stundum var það Stína “Vá!” en stundum bara mamma hennar. “Ojbarasta!” En brjóst vöktu alltaf djúpstæða löngun, sem máski var saknaðartilfinning.  Söknuður hlýjunnar og kærleikans við móðurbarm, sem aldrei kæmi aftur.

Við góndum þarna, þar til við fengum hálsríg.  Útlimir og andlit dofnuðu af kulda svo við gátum varla mælt, en innst var þessi hlýja unaðsglóð.  Þegar á hólminn kom og maður var augliti il auglitis við dísir drauma sinna, þá lamdi maður þær með skólatöskunni, flissaði og lét eins og fáviti. Stelpurnar voru nákvæmlega eins. Enn einn öryggisventill náttúrunnar kom í veg fyrir ótímabæra viðbót við mannkynið.

Frægð Mín og Frami í Míkrókosmos.

Það er fyrirhafnarlítið að verða stjarna í litlu sjávarplássi.  Maður þarf bara að ganga í leikfélagið og krækja sér í bitastætt hlutverk og þá getur maður gengið hnarreistur um götur undir aðdáunarbliki hins sauðsvarta almúga.  Þetta gerði ég á yngri árum.  Gekk um með kanslarahúfu, reykti pípu og safnaði skegglýjum, svo ég minnti einna helst á spíraða kartöflu í framan.  Intelektúal, sem gat leyft sér að drekka í miðri viku og ræða leikbókmenntir og túlkanir í varfærnum og upphöfnum tón.

Maður las aftan á kápur helstu bókmenntaverka og lét sem maður hefði lesið þau öll í trausti þess að andaktugir viðmælendur hefðu ekki gert það. Ég dró meira að segja seiminn eins og Nóbelsskáldið og flaug um óræðar lendur... öhm...hærri tilvistarplana

Í litla Leikklúbbnum tróð ég á svið sem Toggi frá Traðarkoti í leikritinu Leynimelur 13 og þurfti varla að skipta um föt áður en ég steig á svið. Fyllibyttan, skáldið og rómantíkerinn var algerlega í takt við sjálfan mig og það sem ég gekkst upp í að vera.  Þetta voru lærdómsríkir tímar, þar sem ekkert var manni óviðkomandi. Leikmynd og brellur voru á minni könnu og ég bætti jafnvel textann og endursamdi kafla í leikritunum í óþökk dauðra skálda.

Margar sýningar voru metnaðarfullar og yfirmáta listrænar. Við fórum á námskeið, hjá Kára Halldóri leiklistarkennara, sem var óumdeilanlegur snillingur.  Hann dró með sér strauma frá Finnlandi og Svíþjóð, spunann og krabbastellingarnar og æfingar sem fólust í því að ráfa stefnulaust um gólf með stunum og óhljóðum eins og andleg grænmeti.  Ég held að ég hafi nú bara haft gott af því.  Við lögðum land undir fót  með leikritið, sem var eftir Böðvar Guðmundsson og sýndum í Gamla Bíó á listahátíð og fórum svo á samnorræna kúltúrhátíð í Danmörku. Ég lék aumingja, sem varð leiksoppur og fórnarlamb misviturra og hrokafullra yfirvalda. Það var ekki erfitt. Undir niðri held ég að ég hafi talið mig falla undir það hlutskipti. 

Ég skrifaði leikritið Hjálparsveitina, sem var paródía á þegnskyldugóðmennsku, gaf það út á bók og seldi hús úr húsi fyrir vestan, til að eiga fyrir bóheminu. Uppsetningin var barn síns tíma og ég get ekki rætt það frekar kinnroðalaust. Ég var meira að segja svo frægur, að ég var pantaður sem gestaleikari til Flateyrar og lék þar Mr. Clayton, morðingja og dusilmenni í leikritinu “Húsið á Klettinum”, sem varla telst til undirstöðubókmennta.  Ég lét líka í þá skoðun skína.  Ég var stjarna og bjó frítt og borðaði frítt í mötuneyti Einars Odds, slæptist um götur á daginn ofar öllum frystihússpöbul í þorpinu.

Einu sinni neitaði ég að leika fleiri sýningar ef ekki yrði skipt um byssuna, sem ég var skotinn með í restina.  Þetta var venjuleg hvelldettubyssa, sem virkaði ekki nema í fjórða hverju skoti. Það hvissaði og neistaði af henni og bleikur hvelldettuborðinn hringaðist upp í reykjarkófi án þess að nokkur hvellur kæmi.  Þetta var mér alls ekki samboðið, þar sem ég átti að vera á flótta.  Þess í stað þurfti ég að neyðast til að staldra við og bíða eftir almennilegu skoti, svo ég gæti fallið með pathos í duftið.

Ný byssa var fengin án þess að láta mig vita og á þeirri sýningu dó ég eitt augnablik í alvöru. Pöntuð hafði verið startbyssa sem sendi frá sér blindandi, meters langan,  bláan loga og gaf frá sér ólýsanlega háan hvell.  Dauði minn var afar sannfærandi í þetta sinn. Það þurfti nánast að hnoða mig í gang fyrir uppklappið.  Ég varð svo til heyrnarlaus og sá tilveruna í syndandi, marglitum blettum á eftir. 

Tæknin var líka stundum að stríða okkur í þessari sýningu. Síminn átti að hringja á ákveðnu augnabliki en gerði það ekki, svo leikararnir stóðu þarna eins og prjónar, orðlausir í óendanlega rafmagnaðri kúnstpásu, fyrir gapandi áhorfendum.  Ég tók nokkrum sinnum af skarið og sagði: “Ég held svei mér að síminn hafi verið að hringja.”  Og þá hrökk sýningin í gang aftur.

Við brutumst með þetta listaverk um há-vetur til nágrannabyggðanna, með leikmyndina blauta á vörubílspalli og komum oft svo seint, vegna snjóþunga, að áhorfendur sátu í salnum og horfðu á okkur setja leikmyndina upp.  Allir voru þó sammála um að það hafi gefið sýningunni meira gildi og að það hafi verið fræðandi að sjá inn í leyndarheima leiklistartöfranna.  Svona einskonar "making of".   Á einum stað stóðum við í hné í vatni í kjallara samkomuhúss og sminkuðum okkur og klæddum.  Okkur varð svo kalt að við nötruðum á sviðinu. Það þótti sérstaklega áhrifaríkur performans.

Eftir þetta var ég ráðinn sem leiklistarkennari að héraðsskólanum á Núpi í Dýrafirði.  Þangað voru eftirhreytur pönkmenningarinnar sendar í skóla og voru þarna eins og skrattinn úr sauðaleggnum í nepjulegu vetrarlandslaginu, leðurklæddir með nælur og hanakamba.  Síðasti leiklistarkennari hafði verið brotinn niður andlega og send grátandi heim og ég því kallaður í skarðið.  Ég náði góðu sambandi við krakkana, leyfði þeim að reykja í óþökk skólastjórans og kenndi þeim listræna tjáningu. Leikritið var Grænjaxlar eftir Pétur Gunnarsson og fannst mér árangurinn frábær. Hæfileikar krakkanna voru stórkostlegir og sýningin áhrifarík í sinni einföldu umgjörð.

 Við brutumst með þessa sýningu til nágrannaþorpanna á Rússajeppanum hans Helga í Alviðru.  Veður voru válynd og oft tvísýnt um hvort við yrðum úti í glórulausum vetrarbyljum.  Krakkarnir voru hin bestu skinn en þó þurfti að veita þeim ofanígjöf annað slagið. Til dæmis, þegar þau rændu öllu sælgæti úr sjoppu eins félagsheimilisins fyrir sýningu, sem varð til þess að það átti að senda okkur heim aftur. Eftir stífar samningaviðræður og skil á nammi, gat þó sýningin fengið inni.

Þessi tími var ógleymanlegur og marga af nemendunum hef ég eignað mér og stært mig af, sem væru þau mín eigin sköpun.  Meðal aðalhlutverkanna voru til dæmis ekki ómerkara fólk en Birgitta Bergþórudóttir, skáldkona, Friðrik Weisshappel og Jón Gunnar nokkur, sem við þekkjum betur í dag, sem Jón Gnarr.  Ég er hreykinn að hafa leiðbeint þeim fyrstu skrefin á listabrautinni.  Ég les bækurnar hennar Birgittu, drakk mig til óbóta á Kaffibar Friðriks og vann svo með Jóni að fóstbræðraþáttunum.  Allar þær yndislegu manneskjur, sem ég hitti á þessari listabraut, búa í hjarta mér enn og væri ég fátækur maður án þeirra kynna.

Kynngimögnuð Smásaga í Litum og Panavision.

“Æ, ég er alveg að gefast upp á þessu.” Sagði Guðríður og lagði frá sér nýstrandað farþegaskipið.

Mjölnir leit upp og kláraði kartöfluuppskeruna um leið og hann réri yfir Kyrrahafið á sefbát. :”Hvað er að angra þig elskan? Spurði hann og framleiddi sjónvarpsþátt um hlaupfiska.

 Æ, ég veit það ekki.” Svaraði Guðrún og  jarðaði sendimenn byggingaeftirlitsins í kotru. “Það er bara eitthvað svo tilbreytingarlaust hér.”

Mjölnir umturnaði fjármálaheiminum hugsi.  “Hefur það eitthvað með mig að gera?  Ég játa að ég gæti vafalaust verið margbrotnari í samskiptum mínum við yður, elskan.”  Hann hlammaði sér vonsvikinn niður og gerði upp þotuhreyfilinn sem hann hafði unnið í glímu eftir að  hann hafði lokið við að flytja Andesfjöllin.

 

“Nei, nei,  ekki þú elskan. Þetta er bara einhver efnaskiptasjúkdómur í mér eða breytingaskeið.” Sagði Guðrún skellihlæjandi og virkjaði Víðidalsá.  “Þetta dettur svona yfir mig stundum.  Fyrirgefðu.”

 Mjölnir sýtti tannleysið og lagði fram breytingatillögu um skipan öryggisráðsins, svona til að dreifa athyglinni frá brennandi trésmíðaverkstæðinu.  “Ekkert að fyrirgefa elskan.  Ég verð sjálfur svona um hver tunglkvartil.” 

Þau brostu og eyddu miðunum umhverfis landið með eitruðum þörungum, ánægð með hve olíuboranir þeirra á heimskautaísnum virtust takast vel. Það gat stundum borgað sig að leggja fram byltingakenndar kenningar í kjarneðlisfræði.