Meira um upphaf og ástæður stjórnarskrármálsins 2009.

1. Fyrir hrunið 2008 hafði Samfylking þegar sett á laggirnar stjórnarskrárnefnd ásamt Sjalfstæðisflokki, með varaformann hennar í forsvari. Þetta var að nafninu til eins og margar aðrar nefndir um sama mál gegnum tíðina. 

Þá hafði þegar verið beðið um leiðbeiningar hjá Feneyjarnefndinni um það hvernig best væri að skilyrða stjórnarskrá okkar fyrir inngöngu í ESB ásamt því að leitað var svara um það hvernig hægt væri að standa að og stytta sér leið framhjá varnöglum í stjórnarskrá gegn skyndibreytingum.

Áður hafði komið mikill þrýstingur frá Kaupþing um að taka fá að taka upp evru og helst ganga í sambandið til að víkka lendur útrásarinnar í sprungnu hagkerfi okkar.
Feneyjarnefndin sendi frá sér staðlað svar við fyrirspurn nefndarinnar 2010.Sjá hér.

2.
Við hrunið var mynduð bráðabirgðarstjórn í byrjun 2009 og varð það strax aðalmálið að breyta stjórnarskrá sem fyrst, svo sækja mætti um inngöngu í Evrópusambandið og taka upp evru í stað ónýtu krónunnar. (Helsti hvatamaður þessa var Gísli Tryggvason há framsokn, sem síðar varð einn af stofnendum Dögunnar sem hefur þetta mál sem aðal baráttumál.) Hér í frétt á vísi er þetta sett mjög skýrt fram í viðtali við formann Samfylkingarinnar hver ástæðan og áætlunin var um breytingar á Stjórnarskrá. Sjá Hér.

3.
Planið var hraðferð á 6-8 mánuðum inn í sambandið á meðan upplausnin og örvæntingin var sem mest hér. Framsóknarflokknum hugnaðist ekki þetta frumhlaup og setti sem skilyrði fyrir stuðningi við þessa bráðabirgðastjórn að stofnað yrði til stjórnlagaþings til að leyfa þjóðinni að koma að málinu.

Tilgangurinn var fyrst og fremst að stöðva gönuhlaupið. Áætlað var að setja inn kunnuglegt bráðabirgðarákvæði sem gerði grein um tveggja þinga samþykki að engu og þjoðaratkvæði kæmu í staðinn. Samfylkingin ætlaði svo að akveða sjálf hverju breyta skyldi og láta kjósa um það.

4.
Lög um stjórnlagaþing voru samin og samþykkt en þar voru fyrirfram sett fram átta atriði sem vinna skyldi í varðandi stjórnarskránna. Eitt þeirra (7) fjallaði um framsal ríkisvalds til erlendra stofnanna. Áherslan var á að breyta grein um framsal ríkivalds, sem helst stóð í vegi inngöngu. Önnur atriði voru bara gluggaskraut. Svo mikil grasrótarvinna var þetta nú í upphafi. Sjá lögin hér.

5.
Blásið var til mikils moldviðris til að gefa fólki tilfinningu fyrir að þetta væri nú allt göfugt grasrótarstarf. Efnt var til "Þjóðfunda" um víðan völl og ábúðarfullir borgarar sátu dögum saman í risastórri og merkingarlausri hópeflisvinnu, sem gaf af sér stikkorð og hugtök á borð við, heiðarleika, ábyrgð, traust, etc.

Aldrei var sýnt hvað þessi stikkorð hefðu með samsetningu stjórnarskrár að gera. Þessir tilburðir nægðu til þess að á þessum tímapunkti voru allir búnir að gleyma upphaflegum tilgangi málsins

6.
Skemmst er frá að segja að síðan var efnt til dýrra kosninga um skipun stjórnlagaþings, sem síðar voru dæmdar ógildar af hæstarétti. Það truflaði Jóhönnu ekki hót og hún hunsaði dóm hæstaréttar og skipaði stjórnlagaráð ólöglega kjörinna manna án þess að bera sig undir þjóðina.

7.
Þetta stjórnlagaráð skilaði svo af sér þykku og illskiljanlegu plaggi sem þeir kölluðu "nýja stjórnarskrá" og gerðu ráð fyrir að þetta væri eiginlega frumvarp án þess að vera það og settu kröfu um að alþingi samþykkti óskapnaðinn, þótt þessi vinna hafi samkvæmt lögum aðeins verið ráðgefandi og leiðbeinandi.

8.
Þegar þetta plagg mætti tregðu og efasemdum var blásið til svokallaðra kosninga um stjórnarskrá, þar sem 36% kjósenda nenntu að mæta og stuðningur við hana reyndist um 20% af kjörgengi eða minna. (Ríflega þriðungur svaraði fyrstu spurningu neitandi)
Spurt var sex loðinna illskiljanlegra  spurninga og var fyrsta spurning þess eðlis að ef henni var svarað neitandi þá voru svör við þeim sem eftir voru marklaus. (Um 11% af 36% sögðu nei við henni) 
Spurningarnar voru eftirfarandi (ekki minnst orði á megintilgang breytinganna þ.e. framsal ríkisvalds til alþjóðlegra stofnanna sem var helsti þrándur i götu inngöngu í ESB)

1. Vilt þú að tillögur stjórnlagaráðs verði lagðar til grundvallar frumvarpi að nýrri stjórnarskrá?
2. Vilt þú að í nýrri stjórnarskrá verði náttúruauðlindir sem ekki eru í einkaeigu lýstar þjóðareign?
3. Vilt þú að í nýrri stjórnarskrá verði ákvæði um þjóðkirkju á Íslandi?
4. Vilt þú að í nýrri stjórnarskrá verði persónukjör í kosningum til Alþingis heimilað í meira mæli en nú er?
5. Vilt þú að í nýrri stjórnarskrá verði ákvæði um að atkvæði kjósenda alls staðar að af landinu vegi jafnt?
6. Vilt þú að í nýrri stjórnarskrá verði ákvæði um að tiltekið hlutfall kosningarbærra manna geti krafist þess að mál fari í þjóðaratkvæðagreiðslu?

Vinsælast nú er að tala um sameign þjóðarinnar um auðlindir, þótt að í öllum lögum um auðlindir sé það þegar tekið fram að þær séu sameign þjóðarinnar. Alþingi (fulltrúar þjóðarinnar) fer með ráðstöfunarvald þessAra auðlinda fyrir okkar hönd og mun gera það áfram þó svo að þessi grein verði samþykkt. Greinin því gersamlega tilgangslaus í annað en lýðskrum.

9.
Á meðan þessi kosningasirkus fór fram þá var "nýja" stjórnarskráin send Feneyjarnefndinni til umsagnar. (merkilegt að evrópusambandið skuli hafa verið í ráðum frá byrjun í svo viðkvæmu innanríkismáli).
Í Mars 2013 kom svo loksins álit nefndarinnar og fékk "nýja" stjórnarskráin algera falleinkun hjá nefndinni, m.a. vegna of mikilla fyrirvara á framsalsákvæðum, auk þess sem vald forseta var rýrt meira en þótti hæfa. (Líklega vegna biturrar óvildar í garð Olafs Ragnars í kjölfar Icesave)
Hér er skýrsla nefndarinnar sem tekur hverja grein fyrir í númeraröð:Sjá hér.

Þetta var náttúrlega algert sjokk fyrir Samfylkinguna og stutt í kosningar. Bæði málin voru sett í salt á sama tíma (eða svo var sagt), því ekki varð lengra komist án breyttrar stjórnarskrár.

10.
Bjartri framtíð og Samfylkingunni tókst fyri kosningar 2013 að knýja fram í bakherbergjum bráðarbyrgðarákvæði við stjórnarskránna með hrossakaupum svo að hægt verði að breyta henni með þjóðaratkvæðum ef þeir kæmust í meirihluta. (Reyndar lagalega vafasamur gerningur þar sem ákvæðið er breyting á grunnstoð stjórnarskrárinnar). Þetta ákvæði rann þó út i lok apríl í ár. Nú 2017 er enn reynt að koma þessari aflæsingu inn kortér fyrir kosningar.

11.
Það má vera ljóst af þessari atburðarrás að srjornarskrármálið og Evrópusambandsmálið voru, eru og verða sömu málin. Ekki verður gengið í evrópusambandið nú því stjórnarskráin leyfir það ekki. Hún leyfir það heldur ekki að kaflar sem fela í sér framsal verði opnaðir í aðlögunarviðræðum. Það skýrir m.a. þá furðulegu staðreynd að litlu kaflarnir sem litlu skiptu, voru einungis opnaðir, þveröfugt við allar þjóðir sem áður hafa farið í gegnum þetta ferli.
Það má líka leiða að því líkum að gífurleg leynd yfir rýniskýrslum auðlindakaflanna sé vegna þess að þeir fela í sér opinberun þess að stjórnarskráin stendur í vegi fyrir framhaldi.

12.
Þessi saga leyndarhyggju, moldviðris og blekkinga ætti að lokum að skýra það hvers vegna ekkert er minnst á opna viðræður að nýju við ESB, en þess meiri og ríkari áhersla a að keyra stjórnarskrármálið í gegn. Mest af nytsömum sakleysingjum sem er búið að skilyrða svo rækilega að þeir halda að þetta sé mesta þjóðþrifa og réttlætismál íslandssögunnar "vegna þess að hér varð hrun." Aldrei hefur verið skýrt hvernig meintir gallar á stjórnarskrá voru valdir að efnahagshruni.

Fátið nú við að koma inn bráðabirgðarákvæði til að aflæsa stjórnarskránni eina ferðina enn, fimm mínútum fyrir kosningar, kemur því ekkert á óvart. Endurvakning Evrópusambandsumsóknar er ekki nefnd einu orði nú, enda eru talsmenn þess með forgangsatriðin á hreinu og treysta enn á lélegt minni þjóðarinnar.

Hjá Pírötum og Bjartri framtíð er þetta eina baráttumálið.Ég er þó ekki viss um að Piratarnir viti hvert eðli og ástæður málsins eru. Þeir eru kannski Með full augun af samfylkingarsandi eins og flestir. Kannski felst þó þráhyggjan í því að án þessa eina máls myndu þeir sennilega hverfa af vetvangi stjórnmálanna. Það er því til mikils að vinna að halda þessu til streitu þrátt fyrir að þeir viti máske betur.

Fróðleikur um upphaf og ástæður stjórnarskrármálsins Febrúar 2009.

Fyrirsögn:

STJÓNARSKRÁ BREYTT FYRIR ESB-AÐILD.

smellið á myndina til að stækka.

Hlekkur á frétt: HÉR

 

Hvaðan koma Páskarnir?

Upprunalega er Páskahátíðin forn gyðingleg hátíð, eins og flestir vita. Hún er til orðin þegar Móse reyndi að leiða fólk sitt úr ánauð hjá Egyptum og tengist síðustu plágunni af 10, sem Guð  lét yfir Egypta ganga til að þröngva ónenfdum Faraó til að frelsa þessa þræla.  Þessi plága reið baggamuninn og því er hún tilefnið að þessari miklu fagnaðarhátíð þótt ástæðan sé ansi blóðug og myrk.

Margt er undarlegt við þessa sögu, sem finna má í annari Mósebók 11.kafla.  Til dæmis, þá er ekkert sem segir að Faraóinn hafi ekki viljað sleppa þessum þrælum, heldur var það Guð sjálfur sem herti hug hans gegn Gyðingum. Eitthvað sem kallast myndi að höndla báðum megin borðsins.

Að almættið alsjáandi þyrfti að fara í allar þessar krókaleiðir til að frelsa uppáhaldsþjóð sína er einnig ansi ótrúlegt, hvað þá ef tekið er tillit til algæsku hans og þess að hann gat haft áhrif á hugarþel konunga, eins og fram kemur. Tíu skelfilegar plágur sem leiddu af sér dauða og hörmungar fyrir blásaklaust fólk vegna þrjósku eins höfðingja, sem svo á hinn bóginn var forhertur af Guði sjálfum.

Orðið Páskar eða Pesach á hebresku, pascha á latínu, þýðir að sleppa úr, undanskilja, hoppa framhjá eða eitthvað slíkt, samanber enska nafnið Passover.  Hátíðin dregur nafn sitt af því að í síðustu plágunni lagði almættið svo fyrir að hann myndi fara í gegnum Egyptaland á miðnætti og drepa alla frumburði manna og húsdýra í hefndarskyni fyrir að Faraóinn neitaði að verða að frelsisbón Móse. (Hann var raunar búinn að drepa öll húsdýr tvisvar í fyrri plágum.) Þetta þýddi ekki bara kornabörn, kálfa og lömb etc, heldur alla þá sem voru fyrsta afkvæmi foreldra, svo þessi blóðtaka var ekkert smotterí.

Prófið að setja þetta "ljóðræna réttlæti" í samhengi við samtímann. Hugsið ykkur lítil börn í eigin fjölskyldu.  Hverjir eru frumburðir í ættinni?  Ímyndið ykkur harminn. Frumburðir eru annars ekki endilega börn, heldur fyrsta barn foreldra, svo ef það er tekið með í reikninginn má segja að allir foreldrar hafi misst afkvæmi óháð aldri.

Þær leiðbeiningar fylgdu til gyðinga að þeir skyldu fórna lambi og smyrja blóði þess á dyrastafi sína, svo alsjáandinn vissi hvaða húsum hann ætti að sleppa á morðæðisrúntinum. (Hvers vegna engar annarskonar merkingar dugðu fylgir ekki sögunni. Blóð af nýslátruðu ungviði skyldi það vera.)

Þessu virðist Jahve hafa komið í kring til að öðlast óskipta aðdáun Gyðinga og tiltrú áður en  hann sendi þá í 40 ára eyðimerkurgöngu um nokkur hundruð ferkílómetra skika í leit að fyrirheitna landinu, sem hann hafði þó ákveðið þeim. Hring eftir hring sem endaði í gróðurlausu klungri, gersneyddu öllum landgæðum.  Móses entist þó ekki aldur til að stíga fæti á þetta draumaland, sem fasteignamiðlarinn geistlegi skákaði þeim, enda náði hann ekki nema 120 ára aldri.  Hann lagði því upp í röltið áttræður, þá fullhress þræll af öllu að skilja.

Það er fleira undarlegt við þessa sögu en fögnuðurinn yfir fjöldamorðum á börnum og vandalausum fyrir algeran óþarfa og duttlungafulla sýndaráráttu. Gyðingar eiga að hafa verið þrælar Faraós, en samt áttu þeir lömb.  Ekki bara það.  Þeir áttu dyrastafi, sem þýddi að þeir áttu hurð og væntanlega hús. Já hús, sem voru ekki frábrugðnari húsum almennings í landi kúgaranna en svo að það þurfti að merkja þau sérstaklega svo almættið alsjáandi tæki ekki feil þegar það gerði þennan líka göfuga mannamun.

Frá þessum tíma  færðu gyðingar fórnir til þessa "miskunsama" Guðs til að tryggja ímynduð forréttindi sín í kosmísku samhengi.  Fórnin hefur líka það gildi að láta í gegn sér og fórna einhverju saklausu, kæru og verðmætu til yfirbótar fyrir eigin syndir, hversu eigingjarnt sem það nú hljómar. Það var Guði þóknanlegt og hann strikaði glaður yfir syndaregistur þeirra sem slíkt gerðu. Hann fílaði ilminn af brenndu holdi sérstaklega vel að sögn.

Önnur aðferð Gyðinga til yfirbótar, sem sennilega er ennþá eldri, er að kasta syndum sínum á geithafur á táknrænan máta og reka hann síðan út í eyðimörkina þar sem hann dó úr hungri og þorsta.  Blessuð geitin kallaðist syndahafurinn (scapegoat / blóraböggull) og það er hin eiginlega táknmynd Jesú, ef ég skil það rétt. 

Það er þó eitthvað  málum blandið hvernig þetta virkar. Jesús og Guð eru það sama, svo Guð fórnaði sjálfum sér í raun til að bæta fyrir hvað? Eigin glöp? Hversvegna þarf Guð að færa fórnir?  Hann sem er syndlaus og fullkominn?  

Hafi hann verið að gera það óumbeðið að færa son sinn sem fórn til að losa mannfólkið undan synd sinni í eitt skipti fyrir öll, hvers vegna er þá syndin enn? Hvers vegna hreinsunareldur og helvíti? Hverju er verið að fagna? Hvað breyttist? Kannski einhver geti komið með einhverja guðfræðilega loftfimleika til skýringar þessu.

Bókstafstrúuðum klígjar ekkert við þesskonar tengingum og sjá til dæmis göfgina eina í því að Abraham var tilbúinn að skera Ísak litla 12 ára á háls og brenna hann til að ganga í augun á Guði. Hann átti kannski ekki annarra kosta völ fyrir reiðu, refsandi og afbrýðisömu almætti, að þess eigin sögn og aktan. Á sama hátt kætir sonarfórn almættisins syndum hrjáðar trúmanneskjur. Það dugir ekkert minna til að undirstrika velvildina. Þetta toppar náttúrlega allt. 

Þetta eru annars langt frá því að vera verstu sögur þessarar bókar. Kannski væri það mönnum hollt að lesa þetta allt með athygli og spurn, einmitt í því sjónarmiði að láta sér ofbjóða og leggja þetta svo endanlega til hliðar. Sjá hvað virkilega stendur þarna.

Hollt er þetta sennilega með sömu rökum og að rifja upp helförina eða önnur voðaverk mannkynsögunnar í þeirri von að slíkt endurtaki sig ekki. Í þeirri von að við lærum af reynslunni og bætum okkur sem manneskjur. Biblían er að mínu mati að mörgu leyti fremur hvetjandi en letjandi til voðaverka, enda vitnar sagan ljóslega um það.  Þetta hefur allavega ekkert með kærleiksboðskap og mannlega siðbót að gera.

Það er þó huggun harmi gegn að þetta er allt saman skáldskapur, enda hefur aldrei nokkurntíma fundist nokkur staðfesting á því að Ísraelsmenn hafi verið þrælar Egypta, hvað þá að þeir hafi verið til sem þjóð yfirleitt á meintum tíma. Maður veltir þó alvarlega fyrir sér andlegu ástandi þeirra, sem suðu þessi ósköp saman.

Ef við ætlum svo að prísa þetta sem æðstu viðmið í siðgæði okkar og mati á "gæsku" og "mildi" þess sem öllu ræður, þá er er kannski vert að hafa eilitlar áhyggjur af framtíð þeirra sem erfa bláa hnöttinn. Næg eru víst teiknin því til staðfestingar.

Ég ætla mér ekki að segja að trú sé af hinu vonda. Líklega er hún nauðsynleg manninum svo hann akti ekki sem eigin guð eftir geðþótta. Öllum er hollara að lúta einhverju æðra sem gefur aðhald þótt ekki þurfi þetta yfirvald að vera svo yfirþyrmandi að endalaust þurfi að lofa það eða biðja miskunnar út í eitt. Það sýnir varla góðan húsbónda. 

Til allrar hamingju þá er meðalmaðurinn það vel gerður að hann velur það besta úr þessum bókum til að tileinka sér og því má eiginlega segja að hver skrifi sína eigin biblíu eða eigi sína útgáfu af henni.

í mínum huga má eima guðsorðið niður í einn algildan sannleika í þessum ritum, en hann er sá að koma fram við náungann eins og maður vill að hann komi fram við sig. Flóknara þarf það ekki að vera. Það eitt gæti ytt öllum deilum, túlkunum og mistúlkunum, erjum og óeiningu um meint guðsorð.

Alvaldur skaðvaldur gefi ykkur gleðilegan Sleppúr.

O, sei sei. Það var nú í þá daga.

 Á mínum yngri árum var ekki jafn miklu úr að moða og nú á tímum.  Flestir ólust upp í torfbæjum en fjölskylda mín var svo fátæk að hún bjó lengi vel undir 4ra tommu fjöl fram á klettasnös og nærðist á sandi og tilfallandi flugum á sumrum. Sumir töldu mat í skarfakáli en eldri menn fúlsuðu svo við slíku gaspri að lausar tennur frussuðust úr bólgnum gómum.

Seinna vænkaðist hagur eftir að Vernharður á Skítseyði drapst og búfólk hans allt, er trog með ofstropuðum eggjum datt úr hillu á bæ þeirra í landskjálftanum mikla.

 Við þennan landskjálfta færðist torfbær þeirra um fimm hundruð hektara til norðurs og endaði beint undir snösinni þar sem við norpuðum.  Við fluttum því inn í bæinn, enda vildi það engin annar vegna fnyksins. Hann var svo megn að fuglar sem flögruðu yfir duttu niður dauðir í miðjum vængslætti og urðu okkur mikil búbót. Enn er ekki stingandi strá að finna við tóftirnar, en þær má sjá rétt ofan við mektarbýlið Matsölustaði í Hljómsveit skammt frá Legvatni austan við Bókfell í Umsýslu.

  Hann afi minn var rammur maður afli og hafði drepið fjórtán af börnum sínum með því einu að klappa þeim vinalega á kollinn. Tveir lifðu þær gælur af en það var faðir minn og Jarl hálviti, sem notaður var til að loka bæjarhurðinni eftir að lóð sem þjónaði þeim tilgangi slitnaði frá. Föður mínum var aldrei klappað vegna þess að afi hafði svo milkla ímugust á honum að hann seldi upp í hvert sinn er hann heyrði hann nefndan á nafn. Óvíst er hvenær Jarl andaðist en menn urðu þess fyrst varir er kjálkinn datt af honum, þegar gengið var í hús.  Héldu menn að hann hafi einungis hætt að loka vegna leti.

Svo stórhentur var hann afi að hann bar allt vatn heim á bæ í lófunum og fótstór svo að faðir minn réri stundum til fiskjar á skónum hans á meðan hann svaf.  Fiskinn notaði hann svo til að kaupa sér líf hjá móður sinni, sem hataði hann innilega.  Það var þó meiri athygli en margir fengu.

Afi var svo fríður sýnum að menn sem á hann litu  fengu rafsuðublindu og var það löngu fyrir daga rafsuðunnar, svo þið getið rétt gert ykkur í hugarlund hversu fríður hann var.

Svo var hann vel tenntur að hann fékk aldrei mælt meðan hann lifði.  Þetta var arfgengt og man ég að bróðir minn ungur þurfti að rífa sjálfur úr sér tennurnar með nagla til að biðja um vatn. Ekki fékk hann vatnið, en eftir þetta þótti hann kjörinn í að þæfa ull, sem hann og gerði allan sinn uppvöxt eftir það. Hann gerðist síðar Japani og missti ég sjónar af honum enda svipar Japönum mjög til hvers annars.

  Amma var aumingi og talaði afturábak frá morgni til kvölds. Sagt er að aðeins franskir duggarar hafi skilið hana, en hún var notuð til að borga fyrir Biskví hjá þeim, enda enginn kvenpeningur í löngum útilegum þessara manna.  Ef grannt var hlustað þá mátti heyra að það sem hún klifaði á var sama setningin í síbylju, en hún var:   "Kabárutfa gé alat ujrevh fa?"  Hef ég enn ekki ráðið botn í hvað það þýðir.

  Hún var frammynnt mjög og leitaði fólk því oft skjóls undir henni í rigingum. Var það eitt af því fáa sem hún gerði að gagni fyrir utan að vera þrep við kirkjudyrnar á sunnudögum.

  Mikið fásinni var í þessari sveit og þoldu menn það illa. Hentu sér margir fyrir björg í von um undankomu. Það var hinsvegar svo vindasamt á þessum slóðum að menn fuku jafn harðan upp á bjargbrúnina aftur og lagðist þessi siður því fljótt af.

   Börnin hlökkuð mikið til jólanna í þá daga sem nú, en þá voru þau einungis barin í svefn með fjöl í stað blakkar, sem sveiflað var í snæri. Þau fengu líka að sofa við dyrhellu fjárhússins í stað þess að vera hengd upp í skreiðarhjallinum yfir nóttina. Það var skemmtileg tilvísun í guspjöllin og guðslambið Jesú  og brá hátíðarljóma yfir helgihaldið.

Jólamáltíðin var safaríkt lambslæri, sem móðir mín svaf með í 3 nætur til að þýða það, en of kalt var á bænum til að það þiðnaði öðruvísi. Það var alltaf mikil eftirvænting sem hríslaðist um börnin, þegar mamma lagðist með lærinu, því þá vissu menn að hátíð færi í hönd. 

Faðir minn át svo lærið á aðfangadag fyrir framan heimilisfólkið og þá sindraði gleði úr hverju bliki.  Við börnin fengum að heyra hann tyggja í gegnum þilið, þar sem við lágum í snjógjótu undir norðurveggnum. Aðrir máttu svo gæða sér á fótsiggi og fleiru góðgæti úr nefi og úr ullarlögðum sem safnað var af girðingum á hausti. Jarl rýtti jólasálm út við dyr og kórónaði það helgiljóma þeirrar stundar, en jólin stóðu þá í einar fimmtán mínútur.

Jólagjafir og annar hégómi tíðakaðist ekki þá, en vinnufólki var gefið frjálst að stela því litla sem hægt var að ná af börnunum til hátíðarbrigða. Oft var það þó ekki meira en snjóbolti eða flatlús.

  Ekki komst ég í betri viðgjörning fyrr en ég fór með kútter á saltfisk við Grænland, þar sem við börðum ís af stögum sem voru orðin 12 faðmar í ummál. Þetta var gert á 600 tíma vöktum og þótti munaður þá.

Menn voru oft svo örmagna eftir úthaldið að skrifað var upp á dánarvottorð við komuna til lands og þeir grafnir fyrir misskilning.  Margir gleymdu því alveg hvað svefn var og eru enn vakandi, tæpri öld síðar. Saltfiskurinn þessi var svo étinn með hömsum  ofarlega á Vesturgötunni vorið 29. Þekki ég ekki hverjir það voru.

Kroppað í Rembrandt.

(Sjálfstætt framhald fyrri færslu)

M.S. Lagarfoss var stéttskiptur heimur fólks sem mér fannst hafa sagt sig úr tengslum við mannlífið í landi.  Þar giltu sérstakar umgengnisvenjur og verkaskipting og skipstjórinn hafði þar allt vald. Hann hafði meira að segja skammbyssu í skúffu sinni, sem honum var frjálst að nota í neyð.  Hér öfluðum við tekna okkar og hér eyddum við þeim.  Við hefðum þess vegna getað verið í geimskipi á braut um jörðu. 

Reglubundin hægð ríkti í þessum veltandi og vaggandi heimi og ofviðri var nánast kærkomin tilbreyting frá lognmollu hversdagsins.  Þessi regla losnaði þó í reipum þegar nær dró landi.  Kokkurinn grét þegar við sigldum Eyrarsundið af því að þá minntist hann barnanna sinna og fyrrverandi konu, sem hann hafði ekki séð í fjölda ára.  Svo fór hann að drekka.  Það drukku raunar allir.  Aðgerðarleysið við að liggja á ytri höfninni við Leníngrad kallaði á það.  Enginn viss hvort eða hvenær við kæmumst að landi.  Duttlungar hafnaryfirvalda réðu því. 

Oft gekk þetta fyllerí alveg úr böndum og menn urðu ruglaðir af langvarandi drykkju.  Doddi félagi minn í vélinni, var kallaður var “deyjari”.  Það var stytting á titlinum “dagmaður í vél”.  Hann var einn af þessum óutreiknanlegu drykkjumönnum, sem missti alla stjórn, þótt hann væri bara um 17 ára.  Deyjaranafnið átti ekki síst við í því samhengi að einatt drakk hann sig dauðann, en áður en að því kom, fékk hann æðisköst. Hann  braut allt og bramlaði og það varð nánast að kefla hann, svo hann yrði ekki sér og öðrum að fjörtjóni.  Stundum sló hann til mín eða tók mig kverkataki.  Inni í honum kraumaði óskapleg reiði, sem ég kunni aldrei nein skil á.  Annars var hann hinn besti drengur, gamansamur og hjálpsamur þegar hann var edrú. 

Leníngrad var borg mikilla andstæðna.  Ríkmannlegar byggingar og breiðstræti vitnuðu um forna frægð.  Fallegar kirkjur með gylltum næputurnum blöstu hvarvetna við, en búið var að negla fyrir alla glugga á þeim.  Guði hafði verið úthýst í þessu landi og aðeins einn átrúnaður leyfður.  Hinn óskiljanlegi kommúnismi.  Mitt í þessum glitrandi heimi göfugrar byggingarlistar og auðlegðar, var fólkið jafn hnípið, óttaslegið og kuldalegt og það var í Múrmansk. Hér ríkti alræði öreiganna.  Eignarrétturinn hafði verið afnuminn og enginn átti né mátti eiga neitt. 

Áin Neva rann seigfljótandi og illa þefjandi milli flúraðra brúarstólpa og gulleitir froðuflákar flutu um hana eins og mygluskán.  Hér hafði einhveratíma verið líf og reisn, en ekki lengur.  Fámennt var á götum úti.  Mest voru það “offiserar” með þessi hjákátlega og stóru kaskeiti á höfði og líktust persónum í fáránleikhúsi Fo.   Ég undraðist oft hver tilgangur þessara manna í síðu borðalögðu ullarfrökkunum væri.  Allir voru þeir með skjalatösku, sem lýsti ábúðarmiklu valdi.   Leyniþjónustan? Herinn? Lögreglan?  Sennilega voru þeir eitthvað af þessu öllu, því hér var þeirri frumskyldu að eignast aldrei neitt, framfylgt með lögreglu og hervaldi.  Á freistingum gæt þín annars...

Eitt sinn sat ég í sporvagni, sem var úr timbri og líklega síðan um aldamót.  Þá settist einn slíkur “offiser” í sætið hinum megin við mig og opnaði skjalatöskuna sína.  Í henni var mjólkurflaska og brauðbiti.  Ekkert annað.  Hann maulaði bitann sinn og saup á mjólkinni með þetta brostna augnaráð tilgangsleysis og vonleysis, sem var svo sammerkt með því fólki, sem varð á vegi manns.

Vetrarhöllin eða Hermitage var ein glæsilegasta höll í heimi.  Hún stóð þarna við Nevubakka og menn bentu stoltir á kúlnagöt við innganginn, sem báru byltingunni vitni.  Verið var að reisa margra mannhæða hátt skilti af Lenín við gafl hennar.   Aðrir voru að skreyta allt með blóðrauðum fánum við torgið, þar sem Pétur mikli trónaði ofar öllu á súlu.  Það var byltingarafmæli í vændum,  Októberbyltingin, "frelsunin."  Mér sýndist þó eftirvæntingin fyrir þessum tímamótum vera fjarri í ásýnd verkamanna, sem unnu þetta verk.  Hér var fólk skuggar.  Einstaklingseðlið hafði verið afnumið með valdi.  Enginn stóð út úr.  Allir voru eins og forðuðust að draga að sér athygli. 

Vetrarhöllin var opin til háðungar auðvaldinu.  Þangað komu Rússar til að fussa og sveia yfir lystisemdum mannlegs hugvits og handverks.  Hér komum við til að sýna þessum sömu gildum lotningu.   Þarna gat að líta útskorna marmarastiga, tignarlegar styttur, gyllt laufskrúð og lamineruð gólf með ótrúlegu mynstri.  Risastór málverk voru á veggjum af fyrrum valdboðum þessa víðfeðma lands í gullslegnum römmum, sem nánast blinduðu augu orðlausra drengja frá bárujárnsmekkunni á norðurhjara. 

Allt, sem ég hafði áður séð féll í skuggann fyrir hinum minnsta grip, sem fyrir augu bar.  Herbergi eftir herbergi, salur við sal af gulli og gersemum.  Eitt herbergi hýsti bara klukkur, sem ekki er hægt að lýsa í orðum.  Annað hafði bara taflborð og taflmenn, sem gerðir voru af slíkum hagleik að ég hef aldrei síðar séð nokkurn samjöfnuð.  Svo voru  meistararnir sjálfir þarna. 

Michaelangelo, Rafael, Rembrant og nánast allir af hinum stóru meisturum viðreisnarinnar og hágnæfunnar prýddu þessa sali.  Manni entist ekki tími til að skoða nema brotabrot af þessari dýrð;  rétt skyggnast inn fyrir anddyrið.   Gamlar “Babúskur” sátu dottandi eða sofandi á stólum og gættu auðæfanna.  Ég gat gengið upp að mynd af gömlum manni eftir Rembrandt og látið fingurna líða eftir pensildráttum meistarans... sem áður var stjórnað af lifandi taugum, eins og Jón Helgason orti í Árnasafni.   Ég var eins og utan líkamans í þessum töfraheimi.  Kroppaði í myndir eftir aldna meistara eins og mig væri að dreyma.  Meitilför Michaelangelos voru sýnileg í ókláraðri styttu af krjúpandi dreng og ég tengdist þessum eldhuga og snillingi í gegnum snertingu við þessi hrjúfu för. 

Þarna opnaðist fyrir mér nýr heimur.  Mér fannst ég skilja tilgang og eðli listarinnar.  Hann lá í handverkinu.  Hvort sem um ljóð, sögu, málverk, tónverk eða höggmynd var að ræða, þá var það handverkið, sem réð því hvernig til tókst að hlutgera stórkostlegar vitranir hugans.  Hugsýnir sem á hinn bóginn virtust eiga sér bústað ofan og utan við manneskjuna.  Leiftur frá alvitundinni.  Þessi tengsl hugar og handar voru nauðsynleg til að koma þessum auð til skila, svo aðrir gætu notið.  Fingur Chopin, slettur Pollocks, hárfínt ljósið hans Rembrands og geistlegur mikilfengleiki mannslíkamans í meitilförum Michaelangelos.  Þetta snerist allt um samband anda og efnis.  Virðingarleysi við þá staðreynd eða hálfkæringur, dæmdi sig sjálft undir meðalmennsku eða sjálfhverfa sýndarmennsku.  List verður ekki til fyrir hjárænulegt káf og blaður, sem snýst fyrst og fremst um persónu sjálfskipaðra listamanna.  List er ögun huga og handar til að þjóna einhverju æðra í fullri auðmýkt.  Það er skoðun sem ég mótaði mér þarna við hvíslandi kyrrðina í sölum Vetrarhallarinnar. 

Mikilfengleiki mannsandans var fjarri þegnum Leníngrad.  Þvert á móti var þessi dýrð tengd kúgun auðvaldsins í hugum þeirra og syndsamleg samkvæmt rétttrúnaði kommúnismans.  Þeir sáu háð en ég mætti alvitundinni sjálfri undir fjögur augu, ef svo má segja.   Lygin var hlutskipti þessarar þjóðar. Ánauð frelsi, fátækt auður, dauði líf . Í litlu ólíkt öðru trúarbragðadogma.

Byltingin var ekki bylting verkamanna.  Hún var uppþot valdgráðugra menntamanna.  Verkamenn voru ekki nema örfá prósent af íbúum þessa lands.  Hitt voru bændur, sem leystir voru frá eignum sínum og látnir þræla fyrir korngeymslur hinna nýju herra, sem síðan dreifðu uppskerunni að geðþótta um hið víðfeðma land - eða ekki -  eftir því hvernig dagsformið var. Sex milljónir bænda urðu hungursneyð að bráð fyrstu ár byltingarinnar.  Byltingarelítan steypt ekki einu sinni keisaranum. Keisarinn hafði sagt af sér vegna uppreisnar í hernum, löngu áður en hinir bitru menntamenn tóku við.  Landið var í sárum og stjórnlaust og þessir tækifærissinnar nýttu sér umkomuleysi bræðra sinna. 

Bolséviki þýðir einfaldlega meirihluti í Dúmunni, Mensévíkar þýddi minnihluti.  Bolsévismi er því ekki stefna eða hugsjón heldur einræði eftir geðþótta þessa meirihluta er stýrði hverju sinni.  Þeir sem settu sig upp á móti þessum meirihluta, voru einfaldlega drepnir eða sendir í fangabúðir og milljónir hugsandi manna voru þurrkaðar þannig út.  Ekki að undra þótt atkvæðagreiðslur væru samhljóða á þeim bæ. 

Málfrelsi og skoðanafrelsi var afnumið. Eignarréttur var afnuminn.  Trúarbrögð voru afnumin og allar eignir kirkjunnar þjóðnýttar.  Mótmæli voru bönnuð.  Ferðalög og búferlaflutningar voru bönnuð nema með leyfi yfirvalda.  Yfirvöld gátu líka heimtað að fólk flytti án fyrirvara á milli héraða og skildi allar sínar nytjar við sig.  Þetta var alræði öreiganna sem lagði samkvæmt orðanna hljóðan,  þá skyldu á þegna sína að vera öreigar.  Mannlegt frumkvæði var drepið niður.  Ef verksmiðjur uppfylltu kvóta sinn voru menn verðlaunaðir með hærri kröfu um framlegð.  Það varð til þess að menn hættu að leggja sig fram.  Mikill þrældómur þýddi meiri þrældóm.

Rússland hrundi innanfrá og menn viðurkenndu loks að kommúnisminn var glapsýn.  Í landinu var fyrir forréttindastétt, sem kallaðist Nómenkladían.  Fólk, sem fékk allt frá ríkinu, sem hugurinn girntist.  Þetta fólk fékk ríkisfyrirtækin á silfurfati í hendur eftir hrunið og landinu var steypt í andstæðar öfgar auðhyggjunnar á einni nóttu.  Það er ekki síðri hörmung og þjáningar þessa góða fólks eru langt frá því á enda runnar.
 

Að tengja þetta verkalýðsbaráttu upp á Íslandi, eins og margir gerðu og gera enn,  eru mér óskiljanleg öfugmæli.   Hér var barátta um jafnari kjör og rétt til að eignast þak yfir höfuðið.  Rétt til að geta borið höfuðið hátt.  Rétt til mennta og heilsu.  Íslendingar voru í sömu sporum og Rússar nú eftir aldalanga kúgun.  Auðurinn, sem fylgdi því að öðlast sjálfstæði og njóta afrakstur fiskveiða okkar, varð til þess að í byrjun sótti auðlegðin á fáar hendur og forréttindastétt myndaðist.  Þetta voru eldhugar, sem í hagnaðarvon og bjartsýni leystu okkur úr fjötrum fátæktar.  Þeir kunnu sér þó ekki magamál eins og manninum er tamt og þurftu aðhald.  Vinstrimenn veittu þetta aðhald hér;  tókst að leiðrétta ójöfnuð og krefjast launa í samræmi við framlegð; sýna fram á að með betri viðkomu alþýðunnar, yrði vöxturinn meiri og að allir gætu hagnast.   Menn sáu loks tilgang með streðinu og var umbunað fyrir.  Í Rússlandi voru verkföll bönnuð og engum leyfðist að heimta meira en hann fékk.  Geðklofinn í þeirri túlkun að um skyldar hugsjónir væri að ræða er augljós. 

Vinstribaráttan er barátta um sanngirni frekar en algeran jöfnuð.  Barátta um að við fáum að njóta ávaxtanna í hlutfalli við uppgang efnahagsins.  Barátta um að geta gengið með reisn og séð sér og sínum farborða.  Að geta tekið sér hvíld og notið lífsins utan brauðstritsins.  Barátta um að geta hlúð að afkvæmum sínum og notið þess og gefið það sem andinn þarfnast.  Barátta um tjáningarfrelsi, sem var grundvöllur þessa alls.

Ekkert af þessu var raunin í veldi kommúnista.  Þeir sem viðurkenna að eitthvað hafi hlutirnir skolast til í Rússlandi,  en halda því samt fram að hugsjónaofstæki kommúnískrar hugmyndafræði eigi rétt á sér,  geta skoðað Kambódíu, sem reyndi að framkvæma þessa þjóðfélagsuppskrift samkvæmt bókinni.  Morðæðið þar gerir Pol Pot samt að kátlegum “wannabe” við hliðina á Lenín og Stalín.

Vinstri jafnaðarstefnu er þörf í dag, stefnu sem byggir á jöfnum rétti manna til afkomu.  Slík stefna getur aldrei stjórnað því hvort menn eru duglegir eða latir eða jafn afkastamiklir eða greindir, jafn hógværir eða gráðugir.  Þar á jöfnuðurinn sér takmörk og er utan seilingar valdboðsins.  Hringamyndun og auðsöfnun fárra einstaklinga í dag, er aðkallandi aðhaldsefni okkar.  Viðvörunarbjöllurnar hringja allstaðar.  Ójöfnuðurinn eykst í réttu hlutfalli við vaxandi hagtölur.  Frumskógarlögmál frjálshyggjunnar ríkir þar sem lögin eru sveigð og beygð í gegndarlausu gróðaæði hinna fáu á kostnað hinna mörgu.   Lögin okkar ná ekki yfir samráðsglæpi og viðskiptasiðleysi.  Fyrirtæki eru einstaklingar með kennitölu og eiga að lúta sömu lögmálum og þegnarnir.  Fyrirtæki taka þó aldrei ábyrgð né verða þau sett í fangelsi.  Hér valsa fulltrúar auðhyggjunnar út og inn um þingið og breyta lögum, afnema verðlagseftirlit, lækka á sig skatta, rýmka viðskiptalög, selja sjálfum sér sameign þjóðarinnar og liða ríkisvaldið kerfisbundið í sundur.  Valdið, sem er okkar eina haldreipi um samtryggingu.  Enginn flokkur hefur lofað að sporna við þessu.  Vinstrimennska í dag er hjákátlegt framapot rómantískra náttúrudýrkenda.

Jafnaðarmennskan hefur verið skrumskæld í pólitískan réttrúnaðarfasisma, sem segir umburðarlyndi og virðingu fyrir öllu vera algilt. Gagnrýni er móðgandi og frelsi til hennar takmarkað. Ritskoðunarandi sovétríkjanna svifur þar yfir vötnum. Samfélagsumræðan er í gíslingu móðgana og heilagrar hneykslunnar. Ef krafan er að hommum, sé sýnd virðing, skal einnig sýna trúarbrögðum, þrýstihópum, skoðunum, stefnum og markmiðum virðingu og umburðarlyndi, sama hversu andfélagsleg umgjörðin er. Þrýstihópar ráða för. Markmið jafnaðar marg klofin í persónulegum kýtingum og tribalisma. 

Umburðarlyndi á sér takmörk og er ekki algilt og ekki er hægt að neyða neinn til þess frekar en að neyða einhvern til að vera glaðann við hvað sem er.  Móðganir á að blása á því tjáningafrelsi er ofar slíku. Móðgunin liggur alltaf í túlkun hins móðgaða og nú er slíkt notað að vopni til að drepa niður orðræðuna eftir hentugleikum. Raunar er móðgun vísasta merkið um að sá sem móðgar, hafi snert við sannleikanum. Kalli maður horaðann mann feitann, þá hlær hann en kalli maður feitan mann feitann, þá móðgast hann. Þannig virkar það.

Það er þrennt ólíkt, hugmyndafræðin, sem samfélag byggir á,  mennirnir sem túlka hana og framkvæma og svo fólkið, sem þarf að lúta henni.  Við sem lútum erum 90% þjóðarinnar.  Það er því ekki spurning um rétt okkar til að sporna gegn kúgun og spillingu, heldur vald okkar til að halda slíku í skefjum.  Það vald ætti að birtast í því, sem upp úr kjörkössunum kemur því hér ríkir lýðræði að nafninu til að minnsta kosti.

Ég hef ætíð reynt að mynda mér skoðanir út frá reynslunni.  Reynsla mín á unglingsárum af siglingum til Sovét sannfærði mig um að jöfnuður er mögulegur upp að vissu marki, sem takmarkast af misjöfnu upplagi og getu einstaklinga.  Jöfnuður þarfnast stöðugs og ákveðins aðhalds, annars eru sumir einstaklingar vísir með að ganga of langt, eins og reynslan sýnir.  Forsjá og ríkisafskipti eru ekki hnjóðsyrði, eins og skilja má af hægrimönnum.  Þau eru grunnur okkar samfélags.  Við erum ríkið.  Forsjáin og afskiptin eiga sér þó einnig takmörk.  Það felst í orðinu jöfnuður.  Agi á sín takmörk og frelsi á sín takmörk, jafnt í uppeldi barna sem í uppeldi þjóðar.  Engin pilla leysir það af hólmi.
 

Ég missti strax sjónar af félögum mínum á Lagarfossi;  fór í Þorskastríð eins og ég segi frá í fyrri færslum hér.  Ég heyrði þó af Dodda vini mínum "Deyjara".  Hann drap mann í ölæði á nýársnótt, nokkrum árum síðar, og var kallaður Doddi "Drepari" í okkar kaldhæðnu kreðsum eftir það.  Hann sat 10 ár í fangelsi en var ekki búinn að njóta frelsis nema í einn eða tvo daga úti þegar hann drap annan mann á fylleríi.  Nú er hann kallaður Doddi "Double" og býr enn á Litlahrauni.

Við erum misjöfn mennirnir og eigum ekki alltaf samleið.  Við erum gráðug af því við óttumst skort.  Við óttumst skort af því að við erum gráðug og höfum tamið okkur að hrifsa til okkar gæðin án tillits við samborgara okkar.  Þess vegna þurfum við að verða ásátt um kerfi, sem veitir okkur aðhald. 

Það kerfi þarf að byggja á jafnvægi mannlífsöfganna.  Hinum gullna meðalvegi.  Það  útheimtir líka stöðuga vinnu.  Endanlegar patentlausnir eru ekki til.  Andstæður eru einu sinni þannig gerðar að þær geta ekki án hvorrar annarrar verið.  Ekki er hægt að útrýma annarri án þess að útrýma hinni.  Slíkt er einfaldlega ekki hægt.  Það sáu Karl Marx, Engels, Lenín, Stalín og Pol Pot ekki fyrir.  Þar skilur á milli raunverulegrar menntunnar og hugmyndafræðilegrar innrætingar.  Eitthvað sem lærist í lífsins skóla, en tæplega í rykfallinni akademíu.

Það er Frost í Helvíti.

 

Ég hef sennilega þótt afar undarlegur unglingur.  Ég notaði hluta fermingarpeninganna minna til að kaupa Lingaphone-námskeið í Rússnensku og lá svo yfir því löngum stundum; æfði mig í að spyrja hvar salernið væri og hvar sporvagninn stoppaði.  Maður varð að láta sem maður væri frostbitinn og dofinn í vöngum, láta orðin myndast í hóstakirtlunum eða efst í brjóstinu, til að framburðurinn yrði sannfærandi.  Jablaka: Epli; Kníga: Bók; Morosnóe: Rjómaís.

Letrið virtist eins og rúnir við fyrstu sýn, en svo sá maður að í flestum tilfellum var aðeins búið að víxla táknum, þá var lítið mál að lesa.  P var R, X var H og C var S.  Esshljóðin voru þarna fyrirferðamest og áttu þau flest tákn fyrir misjöfn blæbrigði þessa hljóðs.  R í spegilskrift var Ja og N í spegilskrift var Í og H var N.  Svo var Grískum bókstöfum hrært þarna saman við eins og Lamda, Gamma og Pí.  Þetta var einskonar dulmál á að líta.  Ég hafði oft gert dulmál fyrir leynifélögin okkar strákanna.  Svarta Höndin átti sitt og Silfurkúpan annað, svo þetta var ekki algerlega framandi fyrir mér..

Þetta var skemmtileg stúdía, en ég hef ekki hugmynd um hvers vegna þetta fangaði áhuga minn.  Líklegast var þó að Nágranni minn Helgi, hafi haft áhrif þar á.  Hann var mikill kommi og prófessor í fornslavneskum sögnum, giftur Rússneskri konu, Dínu og kenndi við menntaskólann.  Ég hafði fengið ævintýraplötuna Brémenskí Músikantí lánaða hjá honum og reyndi að ráða í hvað sagt var í söngvunum.  Gítarogí, Ibbítúk-voru greinilega gítar og hani.  Helgi og pabbi rifust stundum um kommúnismann yfir glasi og var oft fjör í því karpi, hnefar í borðum og hoppandi glös, þó sérstaklega ef Jón Baldvin var með.  Hann bjó jú í sama húsi og Helgi auk Guðjóns Friðrikssonar Reykjavíkursagnfræðings. Gáfur þessara manna heilluðu mig.  Heimsborgarabragurinn og leðurbættu flauelsjakkarnir, pípurnar og eiginleikar þeirra til að glíma við lífið í stærra samhengi en laut að veðri og fiskveiðum, fyllti mig löngun til að kanna andans víðfeðmu lendur. 

Ekki hafði ég nokkurn grun um að þessi lærdómur myndi nýtast mér, hvað þá aðeins ári síðar. Þetta var eins og einhverskonar forvitrun.  Bárður frændi minn og Einar æskufélagi minn, sem voru árinu eldri, fóru í siglingu með Hofsjökli og sögðu mikil ævintýri af sér þegar heim kom.  Ég vildi reyna þetta líka og munstraði mig á Lagarfoss gamla, sem var miðbyggður kláfur með stórum strompi eins og skipin í Tinnabókunum.  Hann var orðinn gamall og úreltur; hnoðaður saman en ekki rafsoðinn.  Skip af sömu kynslóð og gamli Gullfoss.

Það vakti undarlegan fiðring í maganum að sjá Ísland sökkva í kjölsogið.  Eftirvænting, söknuður, óvissa.   Ég hafði aldrei út fyrir landsteinana komið.  Ekki lengra en að stikla út á steina í flæðarmálinu heima.  Fjölskyldan hafði jú farið til Mallorca, en ég kaus að vera heima og fann enga freistingu í því að upplifa það sama og allir aðrir höfðu upplifað. Grísaveisla, sangría, matareitrun og hellaferðir. Ó, nei, ekki hugsuðurinn ég.  Ég fyrirleit alla slíka hjarðhegðun og kúldraðist í forinni heima, hlúði að fyrstu spírum alkóhólismans og samdi ljóð um tilgangsleysi allra hluta.

Ég var smyrjari í vél ásamt Dodda nokkrum.  Við urðum bestu kunningjar og skottuðumst með koppafeiti um vélarúmið og smurðum á koppa eða bensínþrifum vélarhluti.  Það var mikilfenglegt þarna niðri.  Risastórir strokkar og sveifar sem bulluðu og sprautuðu olíu um allt.  Ég trúði varla stærðinni á þessu.  Við skautuðum fram og aftur um stálgólfin eins og skautahlauparar þegar veltingurinn var sem mestur og vorum alsælir með starfið.   Lagarfoss var stéttskipt skip með afbrigðum.  Við Doddi vorum með sér messagutta, sem þjónaði okkur tveim til borðs.  Svo var vélamessi fyrir vélstjóra, yfirmannamessi, hásetamessi, restrasjón og sér “Pláss” fyrir skipstjóra og fyrsta vélstjóra.  Það var ríkmannlegur salur, sem hefði getað rúmað alla áhöfnina.  Þar höfðu þeir þjónustustúlku og svo höfðu þeir þernu að auki, til að þrífa undan sér.  Lagginn var líka farþegaskip því þar voru nokkrir farþegaklefar, en aldrei man ég þó eftir farþega um borð.  Það var víst liðin tíð að spjátrungar, menntamenn og skáld sigldu með fragtskipum á milli landa.

Þeir sem lægst voru settir, sváfu aftur í “hundakofa”, sem var smályfting aftast á skipinu, með eins manns klefum, sem fullir voru af kakkalökkum, svo það snarkaði undan fótum manns ef maður gleymdi að kveikja ljósið áður en farið var úr koju.

Fyrsti áfangastaðurinn var Múrmansk.  Nyrsta nárassgat, sem siglt var til.  Það var hálfgert sjokk að koma þangað.  Maður sá reykjarmökkinn yfir borginni löngu áður en hún kom í ljós.  Meðfram innsiglingunni voru sokkin skip og afvelta kafbátar frá heimstyrjöldinni eins og þarna hafi orðið stórorrusta.  Þetta var eins og að sigla inn í fordyri helvítis.  Gamlir kafbátar voru enn að dugga um höfnina og allar manneskjur voru dúðaðar í sömu langsaumuðu gráu vattflíkurnar, hnípnar og gleðisnauðar að sjá.  Ég minnist þess ekki að hafa séð nokkurn mann brosa í þessari borg.  Þarna var enga sögu að sjá, aðeins grængráar blokkir meðfram breiðstrætum, sem skáru borgina í einangruð hverfi, ekki ólíkt austurborg Reykjavíkur.  Enga aðra borg hef ég séð minna meira á Múrmansk, hvað skipulag varðar. 

Það voru þó fáir bílar þarna.  Aðalega risastórir trukkar með seglyfirbreiðslum og dapurlegir strætisvagnar með gormhlykk í miðju.  Einn og einn Rússajeppi skottaðist hjá eða Moskowitch með dularfullum mönnum í leðurhöttum.  Yfirleitt voru þeir fullsetnir eins og að glæpafjölskylda í gamanmynd væri í sunnudagsbíltúr.  Í allri þessari stóru borg sást nánast enginn fótgangandi. Flestir voru hermenn með kaskeiti, sem voru fáránlega stór og ýkjuleg eins og í farsa eftir Daríó Fó.  Frostið smeygði sínum köldu krumlum inn að beini og vonleysið fyllti lungu manns í hverjum andardrætti.  Þetta var hið sannkallaða helvíti.  Og það var frost í helvíti, það get ég borið.

Vænisýki kaldastríðsins var alsráðandi þarna og fólk fór undan í flæmingi ef maður yrti á það á ensku.  Þetta var höfuðborg óttans og niðurlægingarinnar.  Við skipuðum upp freðnum fiskblokkum . Ef kassi datt í sundur, þá hvarf hann á augabragði inn á kvið verkamannanna.  Við máttum ekki fara með myndavélar í land og hermenn tóku passann af okkur í skiptum fyrir sérstakan landgöngupassa.  Ekkert var hægt að fara nema á sjómannaheimilið og þar gátum við drukkið vestrænar veigar án þess að vera spurðir um aldur.  Þarna ægði saman rumpulýð af öllum þjóðernum.  “Jú from Æland? Me from Æland too, Christmas Æland. Captain Cook. Yes?”

Þarna var ég tekinn afsíðis af alvörugefnum manni, sem vildi fræða mig um Lenín og hina stórkostlegu byltingu.  Hann gaf mér fullt af bókum um hamingjulandið, en eitthvað tómahljóð var í sannfæringu hans.  Orð hans voru líka í hrópandi mótsögn við það sem fyrir augu bar.  Ég skildi ekki kommúnisma frekar en Krúsjoff, en í ævisögu sonar hans er sagt að Krússjoff hafi aldrei getað útskýrt þessa hugmyndafræði fyrir syni sínum og farið undan á flæmingi er hann var spurður.  Allt var vont í Rússlandi nema heitt brauðið, sem við fengum um borð.  Af því var sterkt gerbragð en það var gott svona heitt og ferskt.  Súkkulaðið var eins og kakó steypt í tólg, límonaðið smakkaðist eins og safi af niðursoðnum perum og sígaretturnar höfðu sæta angan sem minnti á blöndu af súrheyi, brunnu gúmmíi og táfýlu.  Allt Rússland bar þennan sætsúra, velgjukennda fnyk.

Utan við sjómannaheimilið voru “Bísarnir”.  Það voru svartamarkaðsbraskarar, sem vildu kaupa Ameríkanskí sígarettskí,  Tjúíng gömm og munað eins og gamlar gallabuxur, skó, varaliti.  Sumir voru svo djarfir að spyrja um vestræna tónlist með mikilli leynd. “Jú xeve Júría Xeep? Easy living, yes?”  Þetta voru miklir töffarar á sína landsvísu en Guð minn góður hvað okkur fannst þeir sorglega hallærislegir í allt of stuttum gallabuxum, slitnum bítlaskóm og leðurjökkum, sem stóðu þeim á beini.   Lögreglan sveimaði þarna í kring á gulum og bláum Rússajeppum en lét þessa verslun að mestu óáreitta.  Óttinn leyndi sér þó ekki hjá bísunum og stundum hurfu þeir sí svona eins og jörðin hafi gleypt þá.  Lögreglan reyndi stundum að leggja fyrir okkur snörur.  Eitt sinn stoppuðu þeir okkur og spurðu: “Pornógrafía?”  Við könnuðumst ekkert við slíkt.  Þá drógu þeir upp snjáða mynd af konu í sundbol með höndina eggjandi aftur fyrir hnakka.  Þetta var ekki ólíkt ilmspjöldunum, sem svo lengi voru hvimleið í leigubílum hér.  Við gátum ekki annað en brosað.  “No pornografía, sorry.”  Þetta spjald var sennilega opinber tálbeita, sem þeim var úthlutað frá flokkstjórninni til að stemma stigu við vestrænni úrkynjun í þessari háborg menningarinnar í norðri.

Ég var feginn þegar Múrmansk hvarf aftur í mengunarmistrið og íshafið blasti við stafni.  Mér var ljóst í mínum unga huga að hér hafði verið framinn stórfenglegur glæpur.  Byltingin, sem raupsamir sparikommar uppi á Íslandi rómuðu í söngvum sínum, gaf engin fyrirheit um slíkar hörmungar.  “Sjá roðann í austri!”  Sungu þeir í blindri fáfræði. Það var augljóst á öllu að þeir höfðu annað hvort ekki komið til Sovétríkjanna, eða þá að þeir höfðu verið teknir í sightseeing að hætti flokkselítunnar og setið veislur Nómenkladíunnar, sem var viðurkennd forréttindastétt. 

Það að taka eignarétt af fólki varð til þess að drepa lífsvilja þess og áhuga til vaxtar.   Marx og Engels höfðu gert regin feil í hugmyndafræði sinni þar.  Það er með öllu óskiljanlegt hvernig þessi menntuðu gáfumenni gátu ímyndað sér að hægt væri að afnema einstaklingseðlið, persónufrelsið og steypa fólk í eitt allsherjarmót vélrænna þegna, með hugmyndafræðilegu pennastriki.  Það sást í dauðum augnaráðum fólksins í Múrmansk.  Þessir Gyðinglegu dekurdrengir frá þýskalandi, sem sáu fyrir sér nýja herleiðingu heimsins til hins fyrirheitna lands samneyslunnar, höfðu vogað sér í menntahroka sínum og sjálfhverfu að það væri vert að láta á slíkar hugmyndir reyna án tillits til fórnarkostnaðar samborgara sinna.  Þeir eiga alla mína fyrirlitningu skilið. 

Að vísu var kommúnisminn skrumskældur í Sovétríkjunum eins og allstaðar annarstaðar.  Það þýðir ekki, eins og margir segja,  að þetta sé góð hugsjón í raun,  væri henni fylgt í hörgul.  Það er aumkunarverð fáfræði.  Skrumskælingin átti sér stað vegna þess að það var ekki hægt að fylgja henni í hörgul.  Hugsjónin fól í sér grundvallar yfirsjón, sem er hið óútreiknanlega mannlega eðli.   Fyrir það létu 50 milljónir manna lífið í Sovétríkjunum einum og eru enn að deyja í dag. 

 

Framhald þessarar sögu birti ég svo síðar.

John Frum mun koma aftur.

Þann 15. Febrúar hvert ár er John Frum dagur á eldfjallaeynni Tanna í nágrenni Vanuatu á suður Kyrrahafi.   Þá fara eyjaskeggar saman upp á hæstu tinda eyjarinnar, þar sem þeir hafa reist turna og bíða endurkomu John Frum, endurlausnara þeirra. 

Fólkið býr til langa flugbraut á hæðum og byggt sér eftirlíkingu af flugvél úr pálmalaufum og bambus til að lokka frelsarann til sín.  "Við erum hér. Hvenær kemur þú?" Svo bíða þau hógvær og lítillát fram yfir sólarlag eftir að Jonh Frum birtist af himnum og uppfylli fyrirheit sín.  Ekki hefur hann komið enn.  Fólkið missir þó ekki vonina og hefur gert þetta af dyggð á hverju ári frá árinu 1942, eða þar um bil.

Hver er þessi John Frum og hver voru fyrirheit hans?  Hvaðan kom þessi furðulegi átrúnaður, sem á í dag sína sértæku söngva, tilbeiðslu og ritningu?  Ritningu sem m.a. segir á einhverskonar heimalagaðri ensku frá vitrunum sem bárust spámanni þeirra eftir að hann hafði drukkið töfradrykkinn þeirra, Kava:

"At evening kava comes John Frum. -Take up kastom and cargo I will bring. Leave missions and join the hills.  Burn all money and make feast for I am come.  Come with war.  Come USA.  Come with Cargo, where comes night.  I am John Frum America. And when comes day and America is gone.  When comes John Frum? Come home, Come home."

Í kyrrahafstríðinu höfðu þessar eyjar þegar verið numdar trúboðum kristinna frá því á 19 öld.  Trúboðarn höfðu bannað fólkinu að stunda siði sína og einfalda náttúrutrú og refsað fyrir brot á slíku skikki.  Fólkið var óánægt og sorgmætt.  Þeim var uppálagt að temja sér nýja síði, nýjar bænir, nýtt tungumál,vinna fyrir peningum og lúta nýju valdi.  Þeim var bannað að dansa og drekka Kava og áttu að klæðast og blygðast fyrir nekt sína. 

 Það var sorg og tóm í brjósti margra og gömlu góðu jarðnæru tímarnir að baki.  Það bað og færði fórnir og bænirnar voru heyrðar. Það kom stríð.

Drunur heyrðust í fjarska sem fyrirboði nýrra tíma. Silfraðir risaguðir birtust á himnum með miklum gný og úr þeim féllu svífandi gjafir.  Matur, verkfæri, myndabækur, fánar, málhlutir og hvað eina sem fólkið hafði í draumum sínum aldrei getað ímyndað sér.  Gjafir af himnum.  Það höfðu verið erfiðir tímar.  Eldfjallið á Tanna hafði gosið lengi og spillt lífsskilyrðum.  Fellibyljir höfðu farið um eyðandi afli.  Tímasetningin hefði ekki getað verið betri.  Fólkið var fullt vonar um betri tíð. Og þá birtist John Frum.

Honum er lýst sem hvítum manni í klæðum með glitrandi stjörnum. Lítill vexti, góður gefandi og glaðlegur.  Hann deildi sorgum fólksins og hvatti það til að snúa baki við trúboðinu, snúa til hæðanna og til hinna gömlu siða.  Hann sagði þeim að hafna vestrænni menningu og ánauð trúboðanna; sagði þeim að brenna peninga og snúa heim í friðsæld fyrra lífs.  Hann hét því að koma aftur með vörur og gjafir.  15. febrúar myndi það verða.  En hann gleymdi að minnast á hvaða ár það yrði.

Fólkið fór að boðum hans og virtist finna hamingjuna að nýju í tímalausu og frumstæðu líferni í hæðunum.  Á hverju ári síðan, hefur það mætt á sömu staði vítt og breitt um eynna og beðið.  Enn í dag hafa þau ekki gefið upp vonina.  "Hann mun koma." segir það með fullvissu í augum.  "John Frum America will come."  Einmitt: John from America.  Jón frá Ameríku.

Á þessum árum mynduðust raunar fjöldi slíkra trúhópa, sem almennt eru kallaðir Cargo Cult.  Einn hópurinn trúði á Prins Philip, sem kom þarna með ungri konu sinni síðar; Elísabetu drottningu. Það var þó löngu eftir birtingu John Frum og sá hópur henti frá sér þeirri trú fyrir skömmu, eftir að trúboðarnir sýndu þeim áróðursmynd um Jesú. 

 Trúin á John Frum hefur þó enn staðið allt af sér og fulltrúar hans hafa farið til Ameríku í leit að honum og meira að segja átt fund í hvíta húsinu með ritara Bills Clinton.  When comes John Frum?

Enginn veit hver hann var og líklegast er að hann hafi dáið í stríðinu ef hann þá nokkru sinni var til.  Kannski gleymdi hann þeim.  Loforð hans lifa samt enn og enn bíður fólkið og lætur ágang annarra trúboða sem vind um eyru þjóta. Hvítasunnumenn og 7. dags Aðventistar, fólk sem boðar heimsendi, refsingu og höft.  Nei, þá er betra að bíða gjafa John Frum og treysta á endurkomu hans.  John Frum America. 

Flugvélar eru nánast daglegt brauð í dag, en þær lenda í Port Morrisby en ekki á brautum Roso og Makeo ættflokkanna.  Porrt Morrisby er gildra hvíta mansins, sem fangar guðina og gjafir þeirra.  En Jon Frum skildi eftir loforð og hann mun koma aftur.  Það er hin andlega afstaða til vonar um veraldleg gæði.  Hér í þessu lífi en ekki í öðru.

Mér vöknar hálfpartin um augun að sjá þetta og lesa um það.  Ekki af sorg yfir fáfræði eða yfirgangi trúarbragða, eins og margir myndu ætla, sem þekkja mig, heldur af gleði yfir fegurð þessa einfalda og einlæga átrúnaðar og endalausu vonar á hið góða.  Vonar, sem virðist raunar svo vonlaus. En þetta fólk er heilt og fallegt og syngur frelsara sínum lof.  Dansar og syngur. Vakir við eldinn og segir sögur af John Frum.  Það er einhvern djúpan lærdóm af þessu að draga.  Engin lögmál, siðfræðipostillur, leiðtogar, stofnanir, bitlingar, kröfur um skilyrðislausa undirgefni né neitt af því sem trúarbrögð okkar bera með sér.  Bara glaðleg hæglát og ódrepandi von á hið góða.  Það er ekki hægt annað en hrífast.

Vestræn menning og túrismi er að sjálfsögððu á góðri leið með að spilla þessu í dag og hafa íbúar Tanna helstu tekjur sínar af því að selja túristum minjagripi og halda dans og söngskemmtanir fyrir yfirlætisfulla vestræna fitukeppi, sem líta á trú þeirra með góðlátlegri vanþóknun.  Trúboðar berjast einnig við að eyða þessari "villutrú" og linna ekki áróðri sínum og óttaprangi. Nýverið hafa blóðug átök orðið, eftir að kristinn trúflokkur reyndi að vinna John Frum flokkinn yfir með hnífum og sveðjum undir stjórn spámanns þeirra Fred Nasse, sem trúir því að hann sé að vinna verk drottins.  Rök Nasse fyrir Kristnun Frum-verja er sú að Jesú og John Frum, séu í raun sami maður.  Þar hafiði það.

  Hér mánálgast frekari upplýsingar um efnið almennt.

Hér eru nokkur myndbönd um efnið:

Tónlistin þeirra er falleg og sérstök og einhverskonar blanda að Polynesískum söng og vestrænni trúartónlist auk þess sem Regge og Hip hop hefur haft einhver áhrif í séinni tíð.  Hér er smá krúttleg samkoma.

Hér eru fleiri tenglar.  Tengill 1.  Tengill 2. Tengill 3.

Hér er svo sagan í stuttu máli.

Sáðmaðurinn Blindi.

  Ég fór að velta upp gömlum síðgelgjuþönkum við Gunnar, vin vorn, Svíafara, sem fólu í sér vangaveltur um það að allar gjörðir okkar,  orð og athafnir hafi áhrif á lífið umhverfis okkur í lengra eða skemmra samhengi.  Við vitum það oftast ekki eða hugsum ekki út í það en allar hræringar hins síbreytilega heims hafa sín áhrif í stóru og smáu. Stundum strax...stundum eftir aldir. 

  Hugsanir okkar og gjörðir móta líf okkar. Viðhorf okkar til lífsins og samferðarmanna stjórna líðan okkar og viðkomu, en ekkert geistlegt afl, sem heldur registur um hræringar okkar og kemur svo með launaumslagið á efsta degi, fullt eða tómt.  Allt á sér eitt allsherjar orsakasamhengi.  Til þess að verða ekki of djúpur og tyrfinn hérna, langar mig að segja ykkur sanna sögu þessu til útskýringar.

  Þessa sögu heyrði ég gamlan mann segja, en hann er nú löngu dáinn sá öðlingur.  Sagan er að sjálfsögðu ekki orðrétt endursögn en er eitthvað á þessa leið:

   "Þegar ég var um tvítugt, þá var ég að vinna sem verkstjóri við eina af fyrstu stóru virkjununum hér.  Það voru mikil uppgrip fyrir mig svona ungan mann og mikil ábyrgð, sem á mér hvíldi.  Þetta var á árum hafta og miðstýringar og atvinnuástand bágborið víðast hvar, svo ég var einn hinna heppnu má segja.  Af þessum sökum var mikil ásókn í störf þarna en sjaldan, sem losnaði pláss nema fyrir einhverja ógæfu, slys eða veikindi.  Var því eins dauði oft annars brauð í því samhengi. 

Ég var stöðugt að vísa mönnum frá og leið illa yfir að þurfa að sýna slíka festu og virðast svo harðlyndur, því margir voru þeir sem voru á barmi örvæntingar og höfðu fyrir öðrum að sjá.  En þetta var engin góðgerðarstofnun því miður. Það var líka eitt viðkvæða minna.

Einu sinni kom til mín ungur og prúður piltur og bað mig um vinnu.  Hann hafði fyrir veikri móður að sjá og systkinum,  en hafði verið atvinnulaus í marga mánuði og sást það á holdafari hans og klæðaburði.  Augun voru með votri slikju beiningarmannsins og hendur og haka skulfu.  Ég þekkti til hans í heimabæ mínum og vissi að hann var heiðvirður og góður og sinnti sínum framar sér, svo ég leið sálarkvöl fyrir að vísa honum á braut.  En svona var veruleikinn og lítið gat ég gert,  þótt hann væri svo aumur að ég þyrfti að lána honum fyrir rútunni heim.

  Síðla þessa dags var ég við störf og  pilturinn vék ekki úr huga mér.  Þá kom til mín einn af verkamönnunum og minnti mig á að hann væri að flytja erlendis og var að árétta að launin kæmu á réttum tíma, svo hann kæmist burt, viku seinna.  Ég hafði gleymt þessu og skyndilega fékk ég eina af mínum vitleysisflugum í höfuðið, sem oft hafa komið mér um koll á lífsleiðinni.  Ég hljóp niður á veg til að gá að horaða piltinum, því ég vildi að bjóða honum starfið.  Það var þó vika í að ég mætti það en ég vildi ráða hann strax í eitthvað smálegt og hugsaði mér að ég myndi greiða honum sjálfur þessa fyrstu viku ef ég lenti í vandræðum fyrir frumhlaupið. 

  Þetta var vanhugsað og hefði getað kostað mig sjálfan vinnuna, en ég lét þó slag standa. Ég fann drenginn þar sem hann sat á steini og beið rútunnar, og réði hann.  Hann fór að gráta, svo hrærður var hann.  Að vísu þurfti ég að leita logandi ljósi að einhverju smálegu að gera fyrir hann, þar til staðan losnaði, en það blessaðist.  Ég sá eftir þessu í fyrstu og bölvaði mér fyrir veiklyndið, en það kom í ljós að þessi drengur var afbragðs verkamaður, útsjónasamur og duglegur og lynti vel við alla menn.

  Til að gera langa sögu stutta, þá felldu hann og ein af ungu matseljunum okkar saman hugi og var það dýpra en matarástin ein, því þau giftu sig þá um veturinn.   Hann vann svo hjá okkur næstu tvö ár eða svo og síðan missti ég sjónar af honum og gleymdi honum svo í tímans rás.

  Ég giftist fór að búa og eignaðist börn eins og gengur og gerist. Mörgum árum síðar kom dóttir mín til mín og var svolítið hikandi og taugaóstyrk.  Hún sagðist vera orðin ástfangin og komin með kærasta, sem hún vildi kynna fyrir mér.  Þetta var mér eilítið áfall því slíkt þýðir að barnið mitt hyrfi á braut innan tíðar.  Hún sem hafði fyrir leiftri einu kúrt við barm minn lítið barn. Nú var hún fullvaxta og sjálfstæð kona, stolt mitt og gleði.  Mér var því ekki sama hver þessi kauði var.

Drengurinn reyndist þó bæði prúður og gjörvilegur og kunni ég strax við hann því það var eins og ég þekkti eitthvað í honum.  Það voru augun og hollningin öll og ákveðnir taktar, sem ég þóttist þekkja en kom ekki fyrir mig.  Skýringin kom þó strax við fyrstu eftirgrennslan.  Þetta var sonur verkamannsins, sem ég hafði aumkað mig yfir og matseljunnar ungu í virkjuninni forðum.

Þau giftu sig síðar og eignuðust yndisleg börn, dóttir mín og hann og nú þegar ég sit úti í garði í ellinni og horfi á þau leika sér, eða þegar þau kúra við brjóst mér og ég fæ að segja þeim sögu,  þá fyllist ég þessari undarlegu gleði og þakklæti yfir undrum lífsins.  Þakklæti yfir þessari gjöf sem fyllir gráa daga mína ljósi og fölskvalausri elsku.

Við erum okkar eigin gæfu smiðir í stóru og smáu án þess að ætla það né vita.  Í lífinu uppskerum við eins og við sáum. Það eru gömul sannindi og ný.   Við erum þó líkari blindum sáðmanni og er það oft tilviljunum háð hvort uppskeran er góð eða ill.  Það er því vert að leiða hugann að hugsunum sínum og gjörðum hverja stund, því uppskeran kemur óhjákvæmilega.  Mín reyndist verðmætari en gull og gersemar."

Mann-virkið.

Ég hef verið að hugleiða streitu og áhrif hennar á okkur. Ég hef enga læknismenntun en apparatið maður er eitt af mínum mörgu áhugasviðum.  Til að draga saman skilning minn á streitu langar mig að segja litla dæmisögu.

Hugsum okkur miðaldarvirki með vígalegum virkisgarði, sem ætlað er að verja íbúana fyrir utanaðkomandi árásum.  Þetta virki er undir eðlilegum kringumstæðum vaktað af nokkrum vörðum, sem spígspora fram og aftur um vegginn og standa vörð við hliðið.  Þeir athuga gaumgæfilega þá, sem koma utan að og vilja inn, skjóta jafnvel á aðra, sem ekki sýnast friðsamlegir.  Á góðum degi eru verðirnir tiltölulega fáir og afslappaðir.  Sumir dotta jafnvel á verðinum.

Í miðju kastalans býr leiðtoginn við tiltölulega gott atlæti.  Aðbúnaður hans er betri og þurftafrekari en hjá öllum öðrum enda mikilvægt að hann sé í jafnvægi og líði vel.   Hann á sér nokkra dygga þjóna og ráðgjafa sem hann treystir.  Hann metur og vegur allt, sem honum berst og tekur ákvarðanir um hvernig bregðast skuli við.   Leiðtoginn vakir yfir öllu og reynir að stýra hjá misklíðum á skynsaman máta og stjórna samfélagi sínu af réttlæti.  Hann er vel liðinn og vitur og fólkið treystir honum þótt hann taki stundum afar hart á því, sem raskar jafnvægi samfélagsins.  Hann þjónar fólkinu og fólkið þjónar honum.

Samfélag fólksins er á milli virkisveggjar og kastala. Það virðist margþætt og flókið en er það í raun ekki.  Hver hefur sitt svið til lífsviðurværis og sinnir því af dyggð.  Menn rækta og halda dýr, vefa, smíða og hreinsa göturnar, svo eitthvað sé nefnt.  Hvert starf er einhverskonar gildi, þar sem börnum eru kennd störf foreldranna og taka við af þeim, eins og var á miðöldum.  Allir hafa nóg að bíta og brenna.  Vatn er sótt í á , sem rennur skammt frá og eldiviður fenginn í skógi rétt utan við virkið.  Án þessa og akurræktar, væri lífið allsendis ómögulegt.

Einn daginn, fóru leiðtoganum að berast fréttir um allskonar aðsteðjandi ógnir með sögumönnum utan úr heimi.  Óljósir höfðingjar sátu um að ráðast á virkið.  Hamfaravetri var spáð og stormum.  Menn sátu um að brenna skógana og akrana, menga eða stífla ánna og taka frá þeim lífsviðurværið.

Ekkert var þó að sjá utan virkisveggjanna, sem benti til þessarar utanaðkomandi árásar,  en ef menn sáu reyk eða jóreyk í fjarska, var því ávallt tekið sem hugsanlegu merki um að óvinurinn væri að draga sig að.  Leiðtoginn var undir þrýstingi ráðgjafanna um að gera eitthvað í málunum, svo hann setti alla vinnufæra menn í að styrkja virkisveggina og raðaði þeim öxl í öxl á virkismúrinn til að vakta óvininn.  Allir sem þurftu út fyrir múrinn til að afla nauðsynja höfðu með sér hóp varða til að gæta þeirra. 

Það varð stigvaxandi uppnám og innan múrsins, enda varð mikið rask á samfélaginu. Varðsveitirnar voru þurftafrekar og skiluðu engu til baka í samfélagið öðru en að gæta öryggis.  Vinnuálag jókst á konur og börn og þeir fáu, sem sáu um nauðþurftir voru störfum hlaðnir.  Fólk varð örmagna undan þessu álagi og sumir risu gegn ástandinu,  en voru bældir niður af hörku.  Virkið varð að verja hvað sem tautaði og raulaði og þjóðin þurfti að færa fórnir til þess.

Börnin komust illa á legg og sultur svarf að alþýðunni, því varðsveitirnar heimtuðu allt og liðu engar umkvartanir.  Leiðtoginn fór meira að segja að finna fyrir skorti.  Hirðusemi sat á hakanum og sorpið safnaðist upp til betri tíma.  Öflun nauðþurfta varð hægari og óskilvísari, enda var aðeins brot þjóðarinnar að sinna því og nánast að örmagnast.  Fólk veiktist og dó og margar iðnir sem sáu um innri uppbyggingu, lögðust nánast niður. Mikið efni og mannafl fór í að styrkja múrinn og það var frá fólkinu tekið án endurgjalds.

Skortur varð á eldivið og mat og fór fólkið að brenna húsmuni sér til hita og borða húsdýr sín, sem gáfu nauðsynlegar afurðir af sér áður.  Loks urðu uppreisnir og sundrung innan múrsins og varðliðarnir snerust gegn eigin samborgurum í því að reyna að stilla til friðar.   Fólkið hataðist við leiðtogann og stjórn hans liðaðist sundur í óeiningu.  Hann einangraði sig af ótta við tilræði og lifði á vatni og brauði, sem honum var fært af  þeim fáu, sem hann treysti.  Ekki leið á löngu, þar til ríki þetta leið undir lok.  Ógnirnar utanaðkomandi reyndust þó munnmæli ein í ljósi sögunnar.

Vörnum mannslíkamans er svipað háttað.  Við höfum tvískipt taugakerfi, (sjálfrátt og ósjálfrátt), sem stjórnast af heilanum eftir skynjun hans. Ósjálfráða kerfið skiptist Sympathetic og Para-sympathetic kerfi.   Para-Sympatíska kerfið ("Rest and Digest"), sér m.a. um að bera næringu til innri líffæra og verja líkamann sýkingum. Ónæmiskerfið er falið í þessu kerfi. Blóðrásinni er stýrt á áherslustaði og ber næringu til líffæranna og heilans þar sem  unnið er á bakteríum og góðkynja meinum, auk þess að vinna næringu úr fæðunni.  Sympatíska kerfið ("Fight or Flight") sér um varnirnar, stoðkerfið og vöðvana “fight or flight” eða bardaga, basl og flótta.  Við aðsteðjandi ógnir þá fer áhersla blóðrásarinnar út í þetta kerfi og tekur frá hinu kerfinu næringu og aðra virkni, svo við verðum varnarlausari fyrir sýkingum, vinnum verr úr næringunni og þroskumst hægar að innanverðu.  Í staðinn verðum við sterkari og sneggri.

Það er okkur eðlilegt að grípa til þessarar skiptingar til að bregðast við aðsteðjandi vanda og afla okkur viðurværis en vari þetta ástand lengi, þá hrynja innviðirnir eins og lýst er í dæmisögunni.  Að auki þá á sér stað svipuð breyting á áherslum í heilanum okkar.  Ennisblaðið, sem sér um hugsun og rökhyggju hættir að fá næringu en bakhluti heilans, sem sér um viðbrögðin er þess meir virkur.  Við venjulegar aðstæður, þá skynjum við með miðhluta heilans, metum og yfirvegum með framhluta hans og bregðumst við frá bakhlutanum.  Athafnir okkar eru því yfirvegaðar og réttar.  Við ógn, þá skynjum við aðeins og bregðumst svo strax við án yfirvegunnar.  Þess vegna sjáum við oft hve órökrænt fólk verður, þegar það reiðist eða verður stressað.  Það gengur bara á tveimur.  Einnig virðist tíminn líða hægar í slíku ástandi, því skynjunina vantar.  Það veldur oftar en ekki meiri streitu.  Við missum hugann á undan okkur í viðbragði við ókomnum ógnum og erum föst í framtíðaráhyggjum.  Heilsunni hrakar og við reynum að bæta hana á hlaupabrettum en gerum hlutina aðeins verri þegar til langs tíma er litið.  En eru ógnirnar raunhæfar?

Hvað nauðþurftir varðar, þá þurfum við æði lítið. Skjól og yl, einhver grömm af fæðu og 1-2 lítra af vökva á dag, auk súrefnis.  Ógnir samtímans ættu því ekki að vera af skorti.  Þær eru þó bundnar við áhyggjur af hugsanlegum skorti.

Sjónvarp og aðrir fjölmiðlar eru véfréttir okkar tíma.  Það heyrir til undantekninga að sjá og heyra eitthvað jákvætt þar.  Terroristar sitja um líf okkar og illar þjóðir hatast við okkur.  Jörðin er á vonarvöl og okkur bíða skelfileg gróðurhúsaáhrif, flóð og stormar, þurrkar og orkuþurrð.  Sjúkdómsfaraldrar spretta upp og eru efni í heimsfaraldra, sem geta lagt mannkynið að velli.  SARS, Fuglaflensa, Eyðni og hvað það nú heitir allt saman.  Hagkerfið er þanið og hrun er alltaf á næsta leyti.  Nú er uppgangur og því best að leggja allt til hliðar og vinna eins og hægt er á meðan góðærið varir.  Kreppan er handan við hornið.  Við skuldbindum okkur til framtíðar til að ná sem stærstum bita af kökunni og megum ekki missa úr dag í vinnu án þess að verða eftir með greiðslur og verðum því að leggja enn harðar að okkur ef við missum úr.  Annars hrynur spilaborgin og lánveitendur hirða allt, sem við höfum þrælað fyrir.  Við erum viti okkar fjær af ótta, í orðsins fyllstu merkingu.  Þessar aðsteðjandi ógnir eiga hug okkar allan svo við náum ekki að gefa okkur tíma til að hugleiða gang okkar og stöðu.

Ekkert af þessum ógnum eru þó í nánasta sjónmáli.  Þær eru allar “hugsanlegar” ógnir.  Við höfum hugann í framtíðinni og ógnum hennar og berjumst við skuldbindingar fortíðarinnar.  Við erum því ekki hér og nú, þar sem lífið á sér stað.  Ekki lengur viðstödd eigið líf.

Lífið á sér þó stað núna, með hverjum andardrætti sem við drögum.  Annað er ýmist farið eða ókomið.  Komi ógnir og óáran, þá koma þær og við bregðumst við við þeim þegar og þá.  Það er engin leið að gera það hér og nú.  

Eða eins og maður á sandölum sagði eitt sinn:” Þú bætir ekki spönn við æfi þína með áhyggjum.”

Kráarslagsmál og Kúkabílar.

Hljóð berst langa vegu í kulda. Krystalkennt loftið ber fjarlægar fréttir af fjörbrotum íssins, sem umlykur eyjuna Ammasalik.  Með reglubundnu millibili byrja allir sleðahundar á svæðinu samtímis að spangóla ámátlega, svo undirtekur í ísauðninni og endurómar síðan angurvært í hjarta manns.  Þessi óvægjanldi einangrun á enda veraldar heltekur mann og maður undrast hvað það er sem nærir lífið og veldur því yfirleitt að nokkuð dragi andann í þessu tímalausa Ginnungagapi íss og ördeyðu.

Söngurinn frá kirkjunni berst um loftið á sunnudögum, hjáróma og skrækur en þrunginn djúpri tregablandinni tilfinningu einlægrar trúar og djúprar sorgar.  Minnti þetta töluvert á söng Pólinesíufólks og máski voru einhver óræð tengsl þar á milli. Ég ákvað að skreppa í kirkju.  Í messunni var ekki þurr hvarmur.  Jafnt börn sem gamalmenni grétu af innlifun þegar sunginn var “Hærra minn Guð til þín” á Grænlensku.  Andrúmsloftið var svo einlægt og persónulegt að mér fannst ég vera ómerkilegur aðskotahlutur og boðflenna, svo ég hafði mig burt.

Tasilaq er höfuðstaður austur Grænlands en þó aðeins um 1.700 manna byggð, sem dreifð er holt og bolt um gróðurlaus klungur og kletta Ammasalikeyjar.  Aðeins má finna rennandi vatn á helstu opinberum stöðum.  Brunnar sjá flestum íbúum fyrir vatni.  Börnin bera vatnið upp snarbrattar og ísilagðar brekkurnar í plastbrúsum, brosandi út að eyrum.  Þau þekkja ekki annan veruleika.  Ég tók eftir því hvað þau voru oft illa klædd í þessum kulda, í hólkvíðum stígvélum, gammasíum og nærskyrtum einum fata.  Flest voru þau með hryglukenndan andardrátt, hósta og með horklepruð andlit.  Samt var eins og þau væru lýst upp að innan, píreyg opin og brosmild.  Kvefvírusinn er bara einn af menningaraukunum frá okkur bleikandlitum.  Mörgu fleira úr okkar arfi gæti þetta fólk gjarnan verið án.

Ég var þarna í rúmar tvær vikur á Hótel Ammasalik og hugðist koma í kring leikaraprufum fyrir Ikíngut með aðstoð Kristjáns Friðrikssonar.  Hann er einn af þeim sem þekkir þetta svæði best af okkur og hefur dvalið þarna oft og lengi. Ljósmyndir hans af mannlífinu þarna eru alger listaverk, sem hann hefur m.a. gefið út á bók. Hann var einnig frumkvöðull í því að flytja skólabörn til Íslands í sundkennslu þegar hann sá hve mikið var um að börn drukknuðu þarna. Þarna er ekki nægilegt vatn til að bjóða upp á sundlaug.  Allt rafmagn er fengið úr rafstöðvum og það, sem okkur þykir sjálfsögð lífsgæði er fengið með ærnum tilkostnaði og fyrirhöfn. 

Hótel Ammasalik er lágreistur skáli efst í þorpinu og minnir eina helst á vinnubúðir vegagerðarmanna en þegar inn er komið, þá er þarna nokkuð notalegt og hlýlegt hótelumhverfi.  Maturinn er þó ekki nema í meðallagi og jafnvel síðri en það.  Kjötið gamalt og þránað og önnur matvara að sjálfsögðu löngu kominn yfir fyrningartíma eins og ég hef áður sagt frá. Kokkurinn var drukkinn frá morgni til kvölds og var orðin uppáþrengjandi við gesti, þegar kvölda tók.  Hann veltist svo ofurölvi heim um tíuleytið en var kominn á vaktina klukkan hálf sjö á morgnana. Rétt er að taka fram að hann var danskur.

Barinn á hótelinu var lítill og þröngur og hafður í einskonar afhýsi af ástæðum, sem mér urðu skiljanlegar síðar.  Þar var aðeins seldur grænn Tuborg í litlum flöskum og svo að sjálfsögðu Ákavíti og örfáar aðrar brenndar tegundir.   Barþjónninn var gamall danskur skaphundur og leiðindaskarfur, sem hafði allt á hornum sér og fannst mjög gaman að því að sýna okkur hvernig ætti að tala við Grænlendinga.  Hann kallaði þá sleðahunda, svín og öðru þaðan af  verra og var oftast fyllstur allra.  Gargið í honum og hávaðinn var óþolandi.  Grænlendingarnir létu þetta yfir sig ganga með sinni einkennandi hægð, svo þeir fengju að drekka bjórinn sinn, því ekki leið barsvínið að honum yrði svarað.

Þarna mátti sjá sorglega birtingarmynd alkóhólismans í þessum reykfyllta endaþarmi alheimsins af bar að vera.  Grænlendingar drekka oftast sleitulaust þar til þeir standa ekki lengur eða tapa glórunni algerlega með áflogum og meiðingum.  Þeir eru ekkert sérstaklega mælskir á meðan á drykkju stendur og einbeita sér að “Bayernum” þess meira.  Eitt sinn reyndi ofurölvi kona að gera hosur sínar grænar fyrir mér og spurði hvort hún mætti elska mig.  Þegar ég reyndi að ljúga að henni að ég væri giftur þá hló hún með bakföllum, svo hún datt af barstólnum sínum. Hún var rassblaut að sjá, svo mér datt í hug að hún hafi pissað á sig.  Henni var hent út greyinu og þegar ég tók servíettu til að þurrka af stólnum, þá sá ég hvers kyns bleytan var.  Það var túrblóð.

Stundum rauk allt upp í áflogum fyrirvaralaust og þá náði karlsvínið á barnum í byssu og skaut púðurskotum upp í loftið.  Svo rak hann ófriðarseggina út með öskrum og svifyrðingum. Þá var farið útfyrir og haldið áfram að slást, svo blóðið lagaði úr mönnum.  Framan við barinn var brött og ísilögð brekka, sem lá alveg ofan í bæ.  Ef menn duttu í slagnum, þá súrruðu þeir niður brekkuna og sáust ekki meir.  Ég reyndi stundum að ganga á milli og tókst það, því merkilegt nokk, þá báru menn virðingu fyrir Íslendingum og héldu deilunum innan hópsins. Þetta minnti á stemmninguna á tímum gullgrafaranna í Klondike. 

Alkohólismi er alvarlegt mein meðal Grænlendinga.  Það er ábyrgðarhluti Danskra yfirvalda að leyfa þetta og efast ég stórlega um að slíkt sé réttlætanlegt á forsendum frjáls vals og mannréttinda eins og við gjarnan gerum.  Þetta fólk er líkamlega ekki í stakk búið fyrir þetta eitur og má nefna að rúmlega 80% Grænlendinga eru alkóhólistar að upplagi á meðan hlutfallið hjá okkur er um 15%.  Ég efast um að við myndum leyfa sölu á neinu efni, sem svo stórt hlutfall þjóðarinnar væri ofnæmt fyrir og legði menn jafn örugglaga í valinn og áfengið gerir þarna.

Þegar barnabætur eru greiddar út er engu líkara en allt þorpið fari á fyllerí.  Menn liggja afvelta um hóla og hæðir og uppi á húsþökum eða slangra um við kaupfélagið, sumir með skotvopn um öxl.  Það hvarflaði að mér að ein ástæðan fyrir barnamergðinni væri sú að hafa sem mest fé út úr danskinum. En hvað veit ég svosem?  Ég veit ekki nein úrræði í boði fyrir fólk á þessum glapstigum, þótt sjúkraþjónusta og skólar þarna séu annars til fyrirmyndar.  Þetta hlýtur að vera skelfilegt fyrir blessuð börnin líka að þurfa að lifa við þetta og bara í því tilliti er mér algerlega óskiljanlegt hvað Danskurinn er að hugsa í þessu augljósa grundvallarmáli velferðar á svæðinu.

Á staðnum er skemmtistaður sem kallast Klubbimi eða Klúbburinn.  Hann er í gamalli skemmu, sem leikur öll á reiðiskjálfi við Grænlenskt teknó og kjagandi danslist.  Gólfið dúar upp og niður, svo grænu bayerflöskurnar hoppa ofan af borðum, jafn óðum og þær tæmast og skoppa um fyrir fótum manns.  Þarna sá ég þó aldrei nein illindi og voru þeir, sem ekki voru dauðir brennivínsdauða, glaðlyndir og hlýlegir að vanda.  Til að fara á Klúbbinn tekur maður stundum leigubíl.  Þeir eru einn eða tveir í Tasilaq,  pallbílar, sem fara hringinn og pikka upp fólk.  Svo er keyrt með skrensi og skoppi og sungið í heimskautanóttinni.  Þetta var vissulega gaman.  Bílar eru fáir þarna og nánast eingöngu gamlir Landcrucier pallbílar, sem voru beyglaðir allan hringinn. Þeir eru lítið á ferðinni enda bara notaðir til nauðsynlegustu atvinnuerinda.  Merkilegasti bíllin er kúkabíllinn.  Það er tankbíll með lúgum á tankinum, kúkabrúnn á lit og er hann notaður til að tæma kamrana við húsin.  Þarna keyra þeir á milli húsa og rölta svo með föturnar skvampandi á herðum sér og tæma í bílinn.  Þeim er varla klígjugjarnt þessum jöxlum, sem telja kæst og hleypt selsblóð vera sælgæti.

Annað merkilegt við austur Grænland er að mállýska þeirra er alveg sér á parti.  Ekkert formlegt skrifmál er til fyrir þessa tungu en einskonar hljóðskrift notuð til að skrá hluti. Danskan er kennd í skólum en mér virtist þetta fólk ekki bregða henni fyrir sig nema í neyð. Þó mátti alltaf heyra dönsku tölurnar í Grænlenskunni því aðferð þeirra til að túlka tölur voru með handar og fingramerkjum að mér virtist en ekki samofin málinu.  Sjálfstæði þeirra liggur því enn í tungunni eins og hjá okkur.  Annað merkilegt upplifði ég varðandi þennan frjálsa anda.  Ég fór á smíðaverkstæði til að fá gerða kassa, sem ég þurfti daginn eftir.  Verkstæðisformaðurinn, sem var Dani, sagði mér að það yrði ekkert mál ef ekki yrði þess betra veður daginn eftir.  Ég hváði og þá sagði hann mér að ef skilyrði til veiða væru góð, þá gengu menn bara út án þess að spyrja kóng né prest og færu á veiðar.  Þeir eru svo samtaka í þessu að ekki þýðir að reka neinn.  Ég spurði mig oft þeirrar spurningar hvers vegna Danir væru yfirleitt að reyna að halda uppi sósíaldemókrataísku fyrirkomulagi í þessu samfélagi, sem byggði fyrst og fremst á náttúrulögmálunum.  Máski var það bara ógreiði við þetta góða fólk.

Ég fór nokkrum sinnum í flugtúra með Tómasi þyrluflugmanni, sem einskonar hleðslumaður og flugum við með vörur á nærliggjandi þorp eins og Isortoq, Kummiut, Ikkarteq og Sermiliqaq, sem er eina landfasta þorpið að því að mér skilst. Öll hin eru eyjar.  Þar eltu börnin mann um allt, klipu í andlit manns þegar maður settist og grettu sig framan í mig og hlógu. Tómas sagði mér að gömul trú manna þarna væri sú að bláeygt fólk hlyti að vera blint og þess vegna væru krakkarnir að gretta sig svona til að athuga málið.  Þau voru yndisleg og vinaleg og önguðu eins og grútarstampar þegar þau kúrðu sig að manni með vinarlegum hljóðum.  Mér leið eins og Kólumbusi hlýtur að hafa liðið, þegar hann steig fyrst á land í Ameríku.  Þetta var einhverskonar lítill og óraunverulegur ímyndunarheimur. Skólinn og kirkjan voru í sama húsi, sem var skemma með litlum klukkuturni. Hann var bæði notaður til þess að hringja til messu og inn í skólatíma.  Hin þorpin skoðaði ég minna en Kummiut er eini staðurinn, sem mér virtist vera einhverskonar markviss iðnaður.  Þarna var burðug fiskvinnsla og eru víst gjöful lúðumið þarna í sjó, sem ekki leggur vegna jarðhita.

Vörurnar sem við fluttum voru hégóminn einn og sannur. Sælgæti, kók, útvarpstæki, kartöfluflögur og video.  Allt útrunnið, sem útrunnið gat að sjálfsögðu.  Á heimleið í eitt skiptið flaug Tómas yfir gamla ameríska herstöð, þar sem allt hafði verið skilið eftir. Þúsundir af ryðguðum olíutunnum og ryðguðum skemmum.  Reynt hafði verið að fá Bandaríkjamenn til að greiða fyrir hreinsun á þessu, auk annarra náttúruspjalla þarna á svæðinu en því var mætt með daufum eyrum.  Þarna sá ég menn pjakka sér rás í gegnum ísinn fyrir bátinn sinn, sem hlýtur að hafa verið ægilegur þrældómur miðað við þá vegalengd, sem þeir höfðu farið.  Samt gáfu þeir sér tíma til að veifa glaðlega til okkar.  Lífið gekk sinn vana gang og streðið var bara eðlilegur hluti þess.  Þarna grétu menn ekki fjarveru betra hlutskiptis. Ég heyrð Grænlending aldrei kvarta né biðja um neitt, meðan ég dvaldi þarna og vann.

Þessi dvöl mín að vetrarlagi á Grænlandi mun aldrei renna mér úr minni og hafði hún svo djúpstæð áhrif á mig að ég verð aldrei samur maður eftir.  Ég lærði betur að meta það sem lífið gefur og treysta forsjóninni.  Lærði að ég er ekki drottnari náttúrunnar, né náttúran drottnari minn, heldur erum við eitt og hið sama. “Asjavatsí”, segi ég við vini mína á heimsenda. Ég elska ykkur.